Ο Αριστοτέλης και τα φιλανθρωπικά bazaar

Τέτοιες μέρες κάθε χρόνο αρχίζουμε να κατακλυζόμαστε από ένα αίσθημα εορταστικό. Η επιλογή του ρήματος σκόπιμη. Κατακλυσμός από εξωτερικούς δείκτες ευφορίας: στόλισμα δρόμων, καταστημάτων, μπαλκονιών, δέντρων ή καραβιών, χριστουγεννιάτικα ψώνια ή (το τελευταίο διάστημα τουλάχιστον) απλό «χάζεμα» στις βιτρίνες (windowshopping, όπως αποκαλείται πρόσφατα, σε μια πιο «ανώδυνη» εκδοχή του). Κάποιοι θεωρούν τη διαδικασία αυτή αναπόφευκτη, ίσως και αναγκαία – ως λίγη χαρά που δικαιούμαστε μέσα στις δυσκολίες. Ως προσπάθεια να ζήσουμε τη στιγμή, παρά τη ζοφερότητα των καταστάσεων γύρω μας (τύπου: carpe diem, «υπάρχουν και χειρότερα», «υγεία να ’χουμε», κ.λπ.). Για κάποιους άλλους πρόκειται για εθελοτυφλία: περιστασιακό κι εύκολο φτιασίδωμα μιας ασχήμιας που γρήγορα θα εμφανίσει ξανά το καθημερινό της πρόσωπο, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο.

Αυτό που επίσης αυξάνεται, κατά κανόνα, την περίοδο αυτή, είναι το αίσθημα της φιλανθρωπίας και αλληλεγγύης που νιώθουμε, αλλά και οι κάθε τύπου εκδηλώσεις στις οποίες μπορεί κανείς να βρει διέξοδο για την έκφραση αυτού του αισθήματος. Πληθαίνουν έτσι τα bazaar, οι λαχνοί, οι συναυλίες, οι παραστάσεις και κάθε είδους δραστηριότητες που στοχεύουν στη συγκέντρωση χρημάτων για φιλανθρωπικούς σκοπούς. Ας ξεκαθαρίσω κάτι από την αρχή: θεωρώ ότι οποιαδήποτε μορφή στήριξης προς τον συνάνθρωπο, από τον ταπεινό οβολό που ρίχνουν οι ηλικιωμένοι την Κυριακή στον δίσκο της συνοικιακής Εκκλησίας μέχρι τους συμμετέχοντες και φωτογραφιζόμενους «επώνυμους» στα κοσμικά φιλανθρωπικά gala της Αθήνας, είναι σημαντική και ουδόλως κατακριτέα, εφόσον μέσω αυτής της πράξης ανακουφίζεται κάποιος συνάνθρωπός μας που τελεί εν ανάγκη. Κι επίσης, επειδή μπορεί η πράξη τους αυτή να παραδειγματίσει κι άλλους. Ακόμη κι ας γίνεται, στη δεύτερη προφανώς περίπτωση, κυρίως για τη φωτογραφία – που κι εδώ δεν πρέπει να γίνονται απόλυτες γενικεύσεις.

Στόχος των σκέψεων που παραθέτω στη συνέχεια δεν είναι η κριτική της συμπεριφοράς των άλλων. Κάθε άλλο. Αφορμή τους αποτέλεσε ένα προσωπικό «ψυχολογικό» ή «ψυχογραφικό» τεστ, στο κατεξοχήν μέσο «κοινωνικής δικτύωσης». Από τα γνωστά εκείνα τεστ, τα οποία, αφού απαντήσεις σε ερωτήσεις που σου θέτουν, αποφαίνονται για ιδιότητες και χαρακτηριστικά σου και σε παρακινούν να κοινοποιήσεις το αποτέλεσμα – απόφανσή τους σε γνωστούς και φίλους της εν λόγω ηλεκτρονικής πλατφόρμας. Το αποτέλεσμα του τεστ ήταν «Spyros είσαι αλτρουιστής». Με τάσεις (ψευδο)φιλοσοφικής διερεύνησης ή έστω στιγμιαίας αυτοκριτικής, και μάλιστα υπό το φως της συγκεκριμένης περιόδου που εμπνέει παρόμοιο αυτοέλεγχο, ξεκίνησα το εγχείρημα να «τεστάρω» το τεστ. Ή τουλάχιστον να δοκιμάσω κατά πόσο οι όποιες, κατά καιρούς, «αλτρουιστικές» πράξεις μου, θα μπορούσαν να μου προσδώσουν την ιδιότητα του αλτρουισμού, της φιλαλληλίας ή της φιλανθρωπίας. Η επαγγελματική ενασχόλησή μου με το αντικείμενο, και κυρίως η πίστη μου στην αληθινή αξία και ουσία των ανθρωπιστικών σπουδών, με οδήγησαν (πού αλλού;) στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, και ειδικά στον Αριστοτέλη. Θα μπορούσα να είχα οδηγηθεί και σε άλλα πεδία ή συγγραφείς, αλλά αυτό ήταν το πιο ευχερές και πρόσφορο τη συγκεκριμένη στιγμή.

Κατά τον Αριστοτέλη, λοιπόν, καμία ηθική αρετή, όπως η παραπάνω, δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως. Μόνο και μόνο, δηλαδή, επειδή είμαστε άνθρωποι δεν σημαίνει ότι είμαστε ηθικά ενάρετοι, ότι λ.χ. αξιωματικά αγαπάμε τους συνανθρώπους μας. Η φύση βέβαια μας έκανε επιδεκτικούς στις αρετές, τις αποκτούμε όμως μόνο μετά από προσπάθεια μέσω του «έθους». Μέσω της συνήθειας, δηλαδή, που δημιουργεί στον άνθρωπο η επανάληψη όμοιων ενεργειών. Η καθημερινή, ει δυνατό, επανάληψη όμοιων πράξεων οδηγεί σταδιακά τον άνθρωπο στον εθισμό, στο «έθος», το οποίο τελικά καταλήγει στη διαμόρφωση των μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα μας.

Δύο τα «κρατούμενα» ως τώρα. Πρώτα, η σημασία της πράξης. Δεν αρκεί η καλή πρόθεση. Η αποστασιοποιημένη συγκίνηση, η εκ του καναπέ λύπηση ή η αγανάκτηση που μπορεί να νιώθουμε για τις απανταχού αδικίες, όπως λ.χ. για τις κακουχίες των «καημένων» προσφυγόπουλων στις παγωμένες σκηνές τους ή των μικρών παιδιών σε «ελληνικότατα» ψυχρά νοικοκυριά, που προκειμένου να ζεσταθούν έχουν γίνει κατά καιρούς παρανάλωμα ντροπής. Η δραστηριοποίηση είναι το πρώτο και σημαντικό βήμα. Η έμπρακτη έκφραση των όποιων καλών μας παρορμήσεων, αγαθής προαίρεσης ή ανθρωπιστικού ιδεώδους.

Έπειτα, η επανάληψη της πράξης. Εάν βέβαια στόχος κάποιου είναι η απόκτηση της όποιας αρετής, η άπαξ δραστηριοποίηση δεν επαρκεί. Η φιλανθρωπική συμπεριφορά κατά τις εορτές είναι καλή κι ευπρόσδεκτη, αλλά μόνο σε βάθος χρόνου και με τον τρόπο της επανάληψης δύναται να μετουσιώσει την παροδική της ιδιότητα σε μόνιμη: από φιλανθρωπικούς να μας καταστήσει φιλάνθρωπους. Για τον λόγο αυτό ο Αριστοτέλης τονίζει τη σημασία της αγωγής. Σημαίνει «το παν» γι’ αυτόν να αποκτά κανείς όσο πιο νέος γίνεται καλές συνήθειες, που σε βάθος χρόνου θα δομήσουν τις αρετές του ανθρώπου.

Ωστόσο, ο φιλόσοφος επισημαίνει κάποιες προϋποθέσεις. Δεν φτάνει η επανάληψη όμοιων πράξεων, αν οι πράξεις αυτές δεν έχουν τα απαραίτητα χαρακτηριστικά, ώστε να οριστούν ως «ενάρετες» (συγκεκριμένα «φιλανθρωπικές»). Πρέπει να είναι πράξεις που πραγματικά στοχεύουν και επιτυγχάνουν τη βοήθεια του άλλου. Ίσως πράξεις που συμβάλλουν στην αντιμετώπιση του προβλήματος του άλλου και όχι στην παροδική ελάφρυνση του συμπτώματος (η γνωστή ρήση για τη μεγαλύτερη χρησιμότητα να διδάξεις σε κάποιον να ψαρεύει, αντί να του προσφέρεις ψάρια).

Επιπλέον, πρέπει ο άνθρωπος που ενεργεί να έχει πλήρη συνείδηση των πράξεών του. Να μην συμπεριφέρεται με τον συγκεκριμένο (φιλανθρωπικό) τρόπο τυχαία ή από λάθος, κι ακόμη να έχει επιλέξει ο ίδιος τη συγκεκριμένη συμπεριφορά. Να είναι η πράξη του αποτέλεσμα ελεύθερης και εγνωσμένης προτίμησης κι όχι λ.χ. εξαναγκασμού. Κι η πράξη αυτή να είναι ο σκοπός και όχι το μέσο ή η επίφαση άλλων επιδιώξεων.

Τέλος, μια από τις πιο σημαντικές προϋποθέσεις: ο άνθρωπος να ενεργεί με τον συγκεκριμένο τρόπο «βεβαίως και αμετακινήτως έχων»: να μην κλονίζεται και να μην αλλάζει τρόπο συμπεριφοράς ανάλογα με τις περιστάσεις. Να μην επιδεικνύει λ.χ. τη συγκεκριμένη (φιλάνθρωπη εν προκειμένω) συμπεριφορά μόνο ως προς τους φίλους του, συντοπίτες, ομοϊδεάτες, ομοεθνείς ή ομόθρησκους. Και να εμμένει σταθερός στην επιλογή του, ακόμη και αν οι άλλοι γύρω του αποδοκιμάζουν, χλευάζουν, κατακρίνουν ή και τιμωρούν παρόμοιες επιλογές – πράγμα όχι σπάνιο, ιστορικά.

Επανάληψη πραγματικά φιλάνθρωπων πράξεων, ελεύθερα και συνειδητά επιλεγμένων, ανεξάρτητα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του αποδέκτη της ενέργειας ή τις συνθήκες τέλεσής της. Τελικά, μάλλον τα δημοφιλή «ψυχογραφικά τεστ» στο κατεξοχήν μέσο «κοινωνικής δικτύωσης» βασίζονται σε λιγότερο απαιτητικά κριτήρια. Και οδηγούν σε πιο ευχάριστα, ανώδυνα και βολικά αποτελέσματα, αποτελέσματα που μπορείς να ανακοινώσεις, εύκολα και αυτάρεσκα, στους φίλους σου.

Διαβάστε περισσότερες «Ανα- γνώσεις» από τον Σπύρο Κιοσσέ εδώ.