Τοιουτον παθος οι ποιηται πεπονθοτες

Ένα από τα πολλά λαμπρά πεδία δόξης της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας είναι η συμβολή της στη λογοτεχνική θεωρία και κριτική. Από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη μέχρι τον Οράτιο και τους Αλεξανδρινούς, οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι, συναισθανόμενοι τη σημασία της λογοτεχνίας στην ανθρώπινη ζωή, ανέλυσαν, ερμήνευσαν και προβληματίστηκαν για τον χαρακτήρα, την αξία και τις επιδράσεις των ποιητικών και πεζών κειμένων. Διερεύνησαν τις πηγές και τη φύση της λογοτεχνίας, καθώς και το τι αποτελεί την ιδιότυπη δύναμη και «ουσία» της.
 
Παρακολουθώντας πρόσφατα την πλατωνική «Απολογία του Σωκράτους» θυμηθήκαμε ένα σημείο του έργου που εμπίπτει ακριβώς στο παραπάνω πλαίσιο λόγου περί λογοτεχνίας. Ο Σωκράτης, όπως εξηγεί στους δικαστές, αποτεινόμενος σε διάφορες ομάδες σημαντικών ανθρώπων της εποχής, ώστε να «αποδείξει» ότι αυτοί είναι πιο σοφοί από τον ίδιο, καταλήγει τελικά ότι ο χρησμός της Πυθίας ήταν ορθός: «μηδένα σοφώτερον είναι». Μεταξύ αυτών τους οποίους επισκέφθηκε για να «ελέγξει» τον χρησμό ήταν οι ποιητές. Στο σχετικό πλατωνικό χωρίο αναφέρονται τα εξής: «Παίρνοντας λοιπόν στα χέρια μου τα ποιήματά τους, εκείνα που μου φαίνονταν τα πιο καλοδουλεμένα, τους ρωτούσα με επιμονή ποιο ήταν το νόημά τους, για να μάθω κάτι από αυτούς. Ντρέπομαι πραγματικά να σας πω την αλήθεια. Όμως πρέπει να την πω. Για να χρησιμοποιήσω αυτή την έκφραση, σχεδόν όλοι οι παρόντες έλεγαν κάτι καλύτερο ως ερμηνεία των ποιημάτων από εκείνους που τα είχαν γράψει. Σύντομα λοιπόν κατάλαβα και για τους ποιητές ότι δεν δημιουργούν τα ποιήματά τους χάρη στη σοφία τους, αλλά χάρη σε κάποιο ταλέντο και στο γεγονός ότι καταλαμβάνονται από θεϊκή μανία, όπως ακριβώς εμπνέονται από τον θεό οι μάντεις και αυτοί που δίνουν χρησμούς. Όντως αυτοί λένε πολλά και καλά πράγματα, αλλά δεν καταλαβαίνουν τίποτε από όσα λένε. Κάτι ανάλογο μου φάνηκε να έχουν πάθει και οι ποιητές.».   
 
Σε μία παράγραφο, σε λίγες φράσεις, ο Πλάτων θίγει ζητήματα που έκτοτε απασχόλησαν και συνεχίζουν να προβληματίζουν θεωρητικούς, κριτικούς της λογοτεχνίας, αλλά και διδάσκοντές της. «Τοιούτον τι μοι εφάνησαν πάθος και οι ποιηταί πεπονθότες.» Αλλά μεταξύ των «πεπονθότων» ανήκουν και όλοι αυτοί που επιχειρούν, ακόμη και σήμερα, να «καταλάβουν» την ποίηση ρωτώντας άλλους: έργα κριτικής, θεωρίας, «λυσάρια» ή σημειώσεις καθηγητών. Το τι «σημαίνει» η λογοτεχνία πρέπει να αναζητηθεί στην ίδια, όχι έξω από αυτήν. Ο Πλάτων αποδομεί τη συμβατική πρακτική «άντλησης» νοήματος και ερμηνειών από εξωτερικούς του λογοτεχνήματος παράγοντες, όπως ο ίδιος ο δημιουργός του. Το ερώτημα «τι θέλει να πει ο ποιητής», που ταλάνισε γενιές μαθητών (και δασκάλων) αναιρείται εκ προοιμίου. Ο ποιητής εμπνέεται, χωρίς κι ο ίδιος να μπορεί να εξηγήσει πώς και γιατί. Συνθέτει. Γράφει. Η ποίηση δεν είναι μια ευκρινής, συμπαγής ιδέα, ούτε μια προγενέστερη σύλληψη. Δεν υπάρχει εκ των προτέρων, περιμένοντας απλά τη λεκτική της έκφραση. Η ποίηση είναι η γραφή της. Είναι οι ίδιες οι λέξεις που τη συνιστούν.
 
Κι επίσης, η ποίηση δεν είναι «σοφία», με τη συμβατική έννοια του όρου, την οποία κατέχουν λίγοι εκλεκτοί, οι δημιουργοί, και μπορούν να τη μεταδώσουν στους αναγνώστες. Η ποίηση είναι ταλέντο, έμπνευση, μανία «θεϊκή», υπερβατική. Ο αναγνώστης δεν «διαβάζει» απλά. Ή μάλλον αν απλά διαβάζει, αν περιδιαβαίνει μηχανικά τις λέξεις ψάχνοντας ένα νόημα πίσω και πέρα από αυτές, απλά χάνει το «νόημα». Γιατί ο αναγνώστης είναι κατ’ ουσίαν συνδημιουργός αυτού του νοήματος. Κι η ποίηση αναδύεται ως μέθεξη. Ως συμμετοχή, αναγνώστη και ποιητή, σε μιαν ιδιότυπη μυσταγωγία. Τις λέξεις της πρέπει κανείς να τις ψηλαφεί, να τις γεύεται αργά, να τις απολαμβάνει. Να τις ενσαρκώνει.
 
Η 21^η Μαρτίου έχει οριστεί ως παγκόσμια ημέρα εορτασμού της ποίησης. Ακριβώς λόγω της ιδιομορφίας του ποιητικού λόγου, πρέπει και ο «εορτασμός» του να είναι ιδιαίτερος. Γράφει ο Γιάννης Πατίλης στο ποίημά του «Ποια μέρα γιορτάζουμε την ποίηση»:
 

 
Ας πενθήσουμε, επίσης, για όλες εκείνες τις ημέρες της σχολικής μας ζωής, ως μαθητών ή δασκάλων, κατά τις οποίες, αναζητώντας σχήματα λόγου, συμβολισμούς και «ορθές» ερμηνείες, στερηθήκαμε της Ποίησης το κερί. Κι ας αναζητήσουμε τώρα – δεν είναι αργά – τα κεριά εκείνα που θα μας χαρίσουν τη δυνατότητα να ανάψουμε λίγο φως – ελπίδα και παρηγορία στο σκοτάδι. Το γύρω και το μέσα μας.
 
Περισσότερες ανα-γνώσεις από τον Σπύρο Κιοσσέ εδώ

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.