Τα παθη της αναστηλωσης του τεμενους του Βαγιαζητ στο Διδυμοτειχο

Ιστορική μαρτυρία - Κάηκε η μοναδική παρόμοια ξύλινη στέγη τεμένους παγκοσμίως

Είχα την αγαθή τύχη να ξεναγηθώ από αρχαιολόγο, σχεδόν συνωμοτικά πριν δύο χρόνια, στο τέμενος Βαγιαζήτ του Διδυμοτείχου, το οποίο το 2015 συμπλήρωνε ήδη τρία χρόνια αναστηλωτικών εργασιών και να γίνω αυτόπτης μάρτυρας της φθοράς του χρόνου, της εγκατάλειψης και της εναγώνιας προσπάθειας διάσωσής του, ενάντια στις ανακολουθίες και τις φοβίες της ελληνικής πολιτείας αλλά και την δυσπιστία της εκεί τοπικής κοινωνίας.    
 
Για την ακρίβεια, η διαδικασία της εκπόνησης μελέτης είχε ξεκινήσει από το 1992, με την τότε κυβέρνηση να καταλήγει τελικά στην επιλογή της «σωστικής επέμβασης», μέσα σε ένα κυκεώνα αμφισβητήσεων και καχυποψίας για την εξέλιξη του έργου και από μέρους της ίδιας της Mειονότητας, που αμφισβητούσε την δυνατότητα «χριστιανικής» παρέμβασης σε οθωμανικό μνημείο. 
 
Πολλά χρόνια αργότερα, το 2012, αναλαμβάνει τo έργο της αναστήλωσης το Ταμείο Διαχείρισης Πιστώσεων για την Εκτέλεση Αρχαιολογικών Έργων (ΤΔΠΕΑΕ), το οποίο καταργείται τον ίδιο χρόνο(!), την εποχή, δηλαδή, που εντάχθηκε η αναστήλωση του τεμένους. Μετά την κατάργηση του ταμείου η ευθύνη των εργασιών περνά στην Διεύθυνση Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και στην Διεύθυνση Αναστύλωσης ως προς τα τμήματα για τα οποία είχε προκηρυχθεί εργολαβία. Αυτό σήμαινε πρακτικά το πάγωμα των πιστώσεων για άλλους εννέα μήνες. Τελικά εντάχθηκε στο ΕΣΠΑ 2007-2013 με το συνολικό ποσό των 7,190 εκατομμυρίων ευρώ…
 
Πίσω στην δεκαετία του 1980, όταν γίνονται παρεμβάσεις από τις τοπικές αρχές του Διδυμοτείχου με την δημιουργία εξωτερικού υπερυψωμένου τοιχίου στον περίβολο του τεμένους ώστε αυτό να μην είναι πλέον εξωτερικά τόσο εμφανές όσο έδειχνε από την κατασκευή του! Από τους αρχαιολόγους-αναστηλωτές του μνημείου εντωμεταξύ,  παρατηρούνται ενδείξεις εμβολισμού των θεμελίων του οικοδομήματος σε παλαιότερες δεκαετίες στον εξωτερικό χώρο όπου υπήρχε νεκροταφείο μέχρι το 1956, με προφανή στόχο να πληγεί η στατικότητα του οικοδομήματος (…).
 

Η Μουφτεία Διδυμοτείχου από την πλευρά της δωρίζει στον Δήμο, τα μικρά μαγαζάκια ιδιοκτησίας της που υπήρχαν μπροστά στο τέμενος προκειμένου να αναδειχθεί αυτό σε όλη την του την μεγαλοπρέπεια!
 
Το Μεγάλο Τέμενος του Διδυμοτείχου (Τέμενος Βαγιαζήτ) σύμφωνα με την παράδοση αρχίζει να κτίζεται στο κέντρο του Διδυμότειχου στα τέλη του 14ου αιώνα (1389-1402), από το σουλτάνο Βαγιαζήτ Α' τον Γιλντιρίμ (Κεραυνό), για το λόγο αυτό ονομάζεται τόσο από τους ντόπιους όσο και τους Οθωμανούς περιηγητές «Βαγιαζήτ Τζαμισί». Αλλά δεν πρόλαβε να ολοκληρωθεί λόγω της επέλασης των Μογγόλων στην Μικρά Ασία. Ολοκληρώθηκε με εντολή του σουλτάνου Μωάμεθ Α' (1420-1421) από τον αρχιτέκτονα Ιβάζ πασά, από τους πιο φημισμένους αρχιτέκτονες της εποχής του.
 
Είναι το μεγαλύτερο τέμενος των Βαλκανίων και το πρώτο που κατασκευάστηκε από τους Οθωμανούς σε Ευρωπαϊκό έδαφος και θεωρείται το σημαντικότερο οθωμανικό μνημείο της περιοχής και ένα από τα αρχαιότερα, μεγαλύτερα και πλέον αξιόλογα οθωμανικά κτίσματα στην Ευρώπη.
 
Το συγκεκριμένο τέμενος είναι αυτοκρατορικό και στον ελληνικό χώρο υπήρχε ένα ακόμα ανάλογης αρχιτεκτονικής που ήταν το Εσκί τζαμί των Σερρών το οποίο κατεδαφίστηκε το 1936.
 
Το κτίσμα είναι σχεδόν τετράγωνο σε κάτοψη, με μέσες εξωτερικές διαστάσεις 32,40 μ.X30,20 μ. Το εξωτερικό εμβαδόν του είναι σχεδόν ένα στρέμμα. Έχει τρεις θύρες, από τις οποίες η κεντρική προβάλλεται με θαυμάσια αραβουργήματα και αρχαΐζοντα ζιγκ-ζαγκ μοτίβα, ενώ οι δύο εκατέρωθεν θύρες έχουν φραχθεί, από ό,τι φαίνεται σε πρώιμη φάση. Το εσωτερικό του τεμένους παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Η κεντρική θύρα -διαθέτει και δύο πλευρικές- είναι ένα αριστούργημα αρχιτεκτονικής όπου ο Μωάμεθ ο πρώτος κάνει την πρώτη του αναφορά σε θεϊκή γενιά.
 
Το εσωτερικό του τεμένους παρουσίαζε μεγάλο ενδιαφέρον. Τον κεντρικό χώρο κάλυπτε θαυμάσιος διακοσμητικός θόλος, ο οποίος αποτελούνταν από μικρές σανίδες, κατάλληλα συναρμοσμένες μεταξύ τους και είχε αναρτηθεί από τον ξύλινο σκελετό της στέγης, καταλήγοντας σε τέσσερις πεσσούς μέσω ισάριθμων διακοσμητικών, ξύλινων τριγώνων.
 
Το τέμενος κατασκευάστηκε για να έχει θόλο, και στην αρχή ήταν θολωτό. Ο θόλος έπεσε στα πρώτα της κατασκευής του γύρω στα 1494 ή στον σεισμό του 1509. Αυτό συνέβη γιατί οι τεχνικές γνώσεις της εποχής δεν ήταν ικανές για να στηρίξουν την κατασκευή ενός τόσο τεράστιου θόλου. Κατόπιν φτιάχτηκε η ξύλινη στέγη, μοναδική στο είδος της παγκοσμίως χωρίς κορφιάτη, που έστεκε στο σημείο αγέρωχη, αν και καταπονημένη από το βάρος των αιώνων, μέχρι και τα ξημερώματα της 22ας Μαρτίου του 2017…
 
Είναι το μοναδικό τέμενος παγκοσμίως με ξύλινη στέγη αυτού του είδους σε τόσο μεγάλη επιφάνεια. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην Τουρκία υπάρχουν ελάχιστα τεμένη με ξύλινη στέγη όπως στο Ικόνιο ή στην Άγκυρα, σε καμία όμως περίπτωση του μεγέθους και της αρχιτεκτονικής λαμπρότητας του τεμένους του Διδυμοτείχου.
 
Στις 4 Απριλίου του 2015, την ημέρα που η αρχαιολόγος αποκάλυπτε στα μάτια μας τα μυστικά της ιστορίας και της αναστύλωσης στο εσωτερικό του τεμένους Βαγιαζήτ, θεωρούσε ως έγκλημα αρχιτεκτονικό το γεγονός ότι θα αντικαθιστούσαν οι αρχαιολόγοι το 30 έως 40% της μοναδικής αυτής στο είδος της ξύλινης στέγης, για να αναδειχθεί το μνημείο και προκειμένου να εξασφαλιστεί η στατική της επάρκεια.
 
Σήμερα, δύο χρόνια μετά, δεν έχει απομείνει τίποτα από αυτήν. Μια τεράστια πολιτισμική καταστροφή έχει συντελεστεί. Άλλωστε, οι ιθύνοντες του υπουργείου Πολιτισμού γνωρίζουν καλά, ότι είναι αδύνατον να το επαναφέρουν στην πρότερη μορφή του, ούτε και νοείται ως αποκατάσταση η αναστήλωση των τοίχων του κτηρίου, χωρίς οροφή, χωρίς εσωτερική επένδυση και χωρίς όλα τα μοναδικά του στοιχεία μαζί με την ανακατασκευή της στέγης.
 
Στο βόρειο τοίχο μέχρι πριν από λίγα χρόνια μπορούσε ο επισκέπτης να αντικρίσει μία μοναδική στην ισλαμική τέχνη παράσταση προσευχόμενης γυναίκας, η οποία δυστυχώς καταστράφηκε ολοσχερώς από την υγρασία. Μία άλλη, επίσης μοναδική τοιχογραφία, σωζόταν ακόμη στον νότιο τοίχο, επάνω από το ιερό. Πρόκειται για παράσταση της ουράνιας πόλης, η οποία επαναλαμβάνει το θέμα του περίφημου ψηφιδωτού του Τεμένους Ομάρ στη Δαμασκό. Η παράσταση του Διδυμοτείχου εντυπωσίαζε με την κομψότητα, την ακρίβεια και τη λεπτομέρεια απόδοσης των οικοδομημάτων, όπως και το χρησιμοποιούμενο χρωματικό φάσμα, σε μία άμεση συνέχεια της υστεροβυζαντινής ζωγραφικής.
 

Το 1912 οι Βούλγαροι μετέτρεψαν το Τέμενος σε Ναό, αφιερωμένο στον Άγιο Γεώργιο. Όταν οι Τούρκοι ανακατέλαβαν το Διδυμότειχο από τους Βούλγαρους στα 1913, ξανάκτισαν τμήμα του μιναρέ που είχε γκρεμιστεί και πρόσθεσαν δεύτερο εξώστη ψηλότερα. Τον  αυλόγυρο οριοθετούσαν μαρμάρινες πλάκες εκατέρωθεν της εισόδου με κομψοτεχνήματα αρίστης μαρμαρογλυπτικής τέχνης.
 
Μέσα από τις μεγάλες περιπέτειες των πολέμων και των εθνικισμών του 20ου αι., θύματα των οποίων υπήρξαν τα θρησκευτικά μνημεία των αλλόδοξων σε ολόκληρο τον Βαλκανικό χώρο, το ελληνικό κράτος, έστω και καθυστερημένα, αποδέχθηκε την ανεκτίμητη αξία, τον πολιτισμικό πλούτο και την ιστορικότητα των διάσπαρτων σωζόμενων οθωμανικών μνημείων στον ελλαδικό χώρο.
 
Αυτή τη στιγμή η επίσημη πολιτεία έχει κηρύξει διατηρητέα περισσότερα από 400 οθωμανικά μνημεία, από τα οποία περίπου τα 100 είναι τζαμιά και μιναρέδες. Ο πραγματικός αριθμός αυτών των κτιρίων προφανώς και ήταν μεγαλύτερος, αν σκεφτούμε ότι η οθωμανική παρουσία ξεκίνησε το δεύτερο μισό του 14ου αιώνα και έληξε ολοκληρωτικά στις αρχές του 20ού.
 
Όμως, η καταστροφή του τεμένους Βαγιαζήτ του Διδυμοτείχου αποτελεί ένα στίγμα που δεν χωνεύεται εύκολα. Είτε υπήρξε ατύχημα, είτε τεχνική αβλεψία, είτε βραχυκύκλωμα μέχρι και το χειρότερο σενάριο του εμπρησμού, που κανείς δεν θα ήθελε να πιστέψει, οι ευθύνες για το γεγονός ότι χάθηκε μέσα σε λίγες στιγμές ένα μεγάλο κομμάτι ενός μνημείου παγκόσμιας ιστορικής κληρονομιάς, θα μας συνοδεύει στο διηνεκές. Οι ανυπολόγιστες ζημιές που υπέστη αυτό το συγκεκριμένο καθώς και άλλα πολλά οθωμανικά μνημεία στην Θράκη, σε άλλες εποχές, κίβδηλες και σκοτεινές, μάς διδάσκει ότι θέλει αρετή και τόλμη η πολυπολιτισμική συνύπαρξη, η απενοχοποίηση των ιστορικών, θρησκευτικών και πολιτισμικών συμβόλων των άλλων λαών που πέρασαν και έζησαν μαζί μας για αιώνες πολλούς. Και ευτυχώς που στην δυτική Θράκη, συνεχίζουμε και θα συνεχίσουμε να ζούμε μαζί!

google-news Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.