Η επανασταση

[με αφορμή έναν επετειακό εορτασμό]

Η επίτευξη των στόχων της Ελληνικής Επανάστασης ήταν αποτέλεσμα μιας σειράς γεγονότων και ενεργειών σε στρατιωτικό, πολιτικό, κοινωνικό και διπλωματικό επίπεδο. Από την ύψωση της επαναστατικής σημαίας στην Πελοπόννησο, τον Μάρτιο του 1821, μέχρι την άφιξη του κυβερνήτη Καποδίστρια στο Ναύπλιο και την υπογραφή του Πρωτόκολλου του Λονδίνου το 1830, μεσολάβησαν σκληρές μάχες, αιματοχυσίες, μαρτυρικοί θάνατοι αγωνιστών, καταστροφές και σφαγές, διαβουλεύσεις με τους ευρωπαίους ηγέτες και διπλωματικές διαπραγματεύσεις. Τα παραπάνω γεγονότα είναι σήμερα γνωστά χάρη στα διάφορα ιστορικά τεκμήρια και στην επίσημη ιστορική καταγραφή, αλλά επίσης στην αποτύπωσή τους στη λαϊκή παράδοση, στη συλλογική μνήμη και σε διάφορες μορφές της πολιτισμικής δημιουργίας. Ξεχωριστή ανάμεσά τους η λογοτεχνία, που όχι μόνο καταγράφει πλευρές του επαναστατικού αγώνα, αλλά και προτρέπει ή εμπνέει για αγωνιστική δράση.  
 

Πολλά ηρωικά ή μαρτυρικά επεισόδια, καθώς και η δράση αγωνιστών της Επανάστασης, μετουσιώνονται σε λογοτεχνία τόσο κατά την εποχή αυτή όσο και μετέπειτα, μέχρι τις μέρες μας: το Σούλι, τα Ψαρά, το χάνι της Γραβιάς, ο Αθανάσιος Διάκος, ο Παπαφλέσσας, ο Καραϊσκάκης, ο Μακρυγιάννης, ο Κανάρης και τόσοι άλλοι εμπνέουν όχι μόνο παλαιότερους, αλλά και πολύ μεταγενέστερους ποιητές, όπως ο Καρυωτάκης, ο Σεφέρης, ο Βρεττάκος, ο Βάρναλης, ο Σικελιανός, ο Γκάτσος, ο Εγγονόπουλος, ο Ρίτσος, και ο Ελύτης. Ξεχωριστή ίσως η περίπτωση του Παλαμά, που με ιδιαίτερη ευαισθησία προσεγγίζει την ελληνική επανάσταση και αναζητά το ιδεώδες του ελληνικού μεγαλείου σε αγωνιστές όπως ο Καραϊσκάκης. Άλλοτε, μεταφράζει ποιήματα φιλελλήνων, όπως το γνωστό Ελληνόπουλο του Βίκτωρος Ουγκώ. Και το 1940 προτρέπει τους νέους της εποχής, αλλά και κάθε εποχής, να «μεθύσουν» με το αθάνατο κρασί του 21.
 
Ήδη ο πολύ γνωστός σήμερα Θούριος του Ρήγα Βελεστινλή προτείνει το πλαίσιο της επερχόμενης επανάστασης, που θα στοχεύει, κατά τον Ρήγα, στην αποκατάσταση της ελευθερίας όλων των βαλκανικών λαών που είναι υπόδουλοι στην Οθωμανική αυτοκρατορία, ιδίως βέβαια των Ελλήνων. Ένας πολύ σημαντικός ποιητής, με καταγωγή από τη Ζάκυνθο, συνέβαλε αποφασιστικά στην προώθηση του απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων: ο Ανδρέας Κάλβος. Οι δύο τόμοι με τις «Ωδές» του («Λύρα», 1824 και «Λυρικά», 1826) εκδόθηκαν στη δυτική Ευρώπη, με γαλλική μετάφραση, και απευθύνονται στους μορφωμένους Ευρωπαίους, με στόχο να τους ωθήσει στην υποστήριξη του ελληνικού ζητήματος. Για τον λόγο αυτό οι «Ωδές» του είναι γεμάτες από αναφορές σε κλασικά ιδεώδη, που υιοθέτησε επίσης ο Διαφωτισμός, παρουσιάζοντας τους επαναστατημένους Έλληνες ως συνεχιστές και φορείς των ανθρωπιστικών αξιών των προγόνων τους. Κεντρική στο έργο του Κάλβου είναι η ιδέα της ελευθερίας, η οποία, όπως υποστηρίζει, «θέλει αρετήν και τόλμην», παρέχει φτερά, όπως στον μύθο του Ίκαρου. «Και αν έπεσεν ο πτερωθείς κ' επνίγη θαλασσωμένος», έπεσε όμως «αφ' υψηλά» «και απέθανεν ελεύθερος».
 

Ο πιο σημαντικός όμως Έλληνας ποιητής που όχι μόνο πραγματεύτηκε με απαράμιλλο τρόπο την ελληνική επανάσταση στο έργο του, αλλά και συνέβαλε τα μέγιστα στη θεμελίωση της νεοελληνικής λογοτεχνίας, είναι ο Διονύσιος Σολωμός. Το πιο γνωστό έργο του είναι αναμφίβολα ο «Ύμνος εις την Ελευθερίαν», που γράφτηκε το 1823 και δημοσιεύτηκε στο Παρίσι το 1825, ως παράρτημα του έργου του Claude Fauriel για την προφορική δημοτική ποίηση των Ελλήνων. Το έργο του Σολωμού κλείνει με μία διαχρονική επίκληση στους Έλληνες για ομόνοια, γιατί τα αποτελέσματα του εμφύλιου σπαραγμού είναι καταστροφικά:
 

Ἀπὸ στόμα ὅπου φθονάει,
παλικάρια, ἂς μὴν ῾πωθῇ,
πῶς τὸ χέρι σας κτυπάει
τοῦ ἀδελφοῦ τὴν κεφαλή.

 
Μὴν εἰποῦν στὸ στοχασμό τους
τὰ ξένα ἔθνη ἀληθινά:
«Ἐὰν μισοῦνται ἀνάμεσό τους,
δὲν τοὺς πρέπει ἐλευθεριά».

 
Τέτοια ἀφήστενε φροντίδα·
ὅλο τὸ αἷμα ὁποὺ χυθῇ
γιὰ θρησκεία καὶ γιὰ πατρίδα,
ὅμοιαν ἔχει τὴν τιμή.

Στὸ αἷμα αὐτό, ποὺ δὲν πονεῖτε,
γιὰ πατρίδα, γιὰ θρησκειά,
σᾶς ὁρκίζω, ἀγκαλιασθῆτε
σὰν ἀδέλφια γκαρδιακά.

Δυστυχώς οι Έλληνες δεν άκουσαν την προτροπή ούτε του Σολωμού ούτε του Μακρυγιάννη,  και πολλών άλλων αγωνιστών, με καταστροφικές συνέπειες για το έθνος μας τόσο στα χρόνια εκείνα όσο και σε μεταγενέστερες εποχές.
 

Όσο μαίνεται ακόμη ο αγώνας των Ελλήνων στην Πελοπόννησο ο Σολωμός ξεκινά να συνθέτει ένα άλλο σημαντικό, όσο και αινιγματικό, έργο: τη «Γυναίκα της Ζάκυθος». Αφηγητής είναι ο ιερομόναχος Διονύσιος, άνθρωπος απλός και θεοσεβούμενος, που παρακολουθεί άναυδος όσα συμβαίνουν γύρω του και βλέπει διδακτικά οράματα. Ο τόνος της φωνής του είναι βιβλικός, θυμίζει τον λόγο της «Aποκάλυψης», και η αφήγησή του συχνά αλληγορική. Το έργο απαρτίζεται από δύο διαπλεκόμενα θέματα: τη δύσκολη ζωή των γυναικών του Μεσολογγίου που βιώνουν την προσφυγιά στο νησί της Ζακύνθου, όπου κατέφυγαν για να γλιτώσουν από τους Τούρκους, και τη σκληρή και ανήθικη συμπεριφορά μιας Γυναίκας από τη Ζάκυνθο, που δίνει και τον τίτλο στο έργο. Συγκλονίζουν ακόμη και τον σύγχρονο αναγνώστη η εικόνα, το μεγαλείο, τα λόγια, μα πιο πολύ η σιωπή των γυναικών από το Μεσολόγγι που βγήκαν να ζητιανέψουν για τους δικούς τους που πολεμούσαν μέσα στην πείνα και τις κακουχίες. Κι άλλο τόσο η απάνθρωπη απάθεια της Γυναίκας που τις διώχνει με σκληρότητα και τις λοιδορεί. 

10. Καὶ ὅλες ἐμείνανε σιωπηλὲς καὶ ἀκίνητες· ἀλλὰ μία εἶπε: «Ἂμ᾿ ἔχεις δίκαιο. Εἶσαι στὴν πατρίδα σου καὶ στὸ σπίτι σου, καὶ μεῖς εἴμαστε ξένες καὶ ὅλο σπρώξιμο θέλουμε».
11. Καὶ ἐτότες ἡ γυναίκα τῆς Ζάκυνθος τὴν ἀντίσκοψε καὶ ἀποκρίθηκε: «Κυρὰ δασκάλα, ὅλα τὰ χάσετε, ἀλλὰ ἀπὸ ἐκεῖνο ποὺ ἀκούω ἡ γλώσσα σᾶς ἔμεινε.
12. «Εἶμαι στὴν πατρίδα μου καὶ στὸ σπίτι μου; Καὶ ἡ ἀφεντιά σου δὲν ἤσουνα στὴν πατρίδα σου καὶ στὸ σπίτι σου;
13. »Καὶ τί σᾶς ἔλειπε, καὶ τί κακὸ εἴδετε ἀπὸ τὸν Τοῦρκο; Δὲ σᾶς ἄφηνε φαητά, δούλους, περιβόλια, πλούτια; Καὶ δόξα σοι ὁ θεὸς εἴχετε περσότερα ἀπὸ ἐκεῖνα ποὺ ἔχω ἐγώ.
14. »Σᾶς εἶπα ἐγὼ ἴσως νὰ χτυπήσετε τὸν Τοῦρκο, ποὺ ἐρχόστενε τώρα σὲ μὲ νὰ μοῦ γυρέψετε καὶ νὰ μὲ βρίσετε;»
 
Ο Σολωμός αντιλαμβάνεται και καταφέρνει να αποδώσει μια μεγάλη αλήθεια, που αποτέλεσε το υπόβαθρο για την Επανάσταση των υπόδουλων Ελλήνων. Ο αγώνας για την ελευθερία, για κάθε είδους ελευθερία, πολύ πριν γίνει ένοπλη σύρραξη, απαιτεί έναν άλλον αγώνα: ψυχικό. Εσωτερικό. Πρέπει κάποιος να απαρνηθεί τα κεκτημένα, το βόλεμα, υλικό και πνευματικό, προκειμένου να αγωνιστεί για μια υψηλή ιδέα. Κι ο αγώνας αυτός είναι το ίδιο δύσκολος με οποιαδήποτε μάχη, ίσως και δυσκολότερος. Την ιδέα ακριβώς του εσωτερικού αγώνα του ανθρώπου προβάλλει ο Σολωμός και στο γνωστό έργο του «Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι». Πέρα από τον υπεράνθρωπο αγώνα, που οδήγησε στην ηρωική έξοδο των Μεσολογγιτών τον Απρίλιο του 1826, ο ποιητής συλλαμβάνει τον μεγαλειώδη αγώνα της ανθρώπινης ψυχής να απαρνηθεί τη γήινη ομορφιά, τη φύση, τον έρωτα, και να επιτύχει την πραγματική ελευθερία: αυτήν που μόνο «με λογισμό και μ’ όνειρο» κατακτά κανείς.     
 

Μια παρόμοια μεταφορική έξοδο εντοπίζει σε κάθε εποχή ένας νεότερος, και λιγότερο γνωστός ποιητής, ο Θανάσης Παπαθανασόπουλος, στο ποίημά του «Εξοδίτες»:
 

Σαν ήρθε ο χρόνος ο διορισμένος
όλα για την έξοδο ήταν έτοιμα:
Ο πολιορκητής, ο πολιορκημένος, τα προσχήματα.
 
Αυτή την τύψη μας την είπαμε Ιμπραήμ.
Εκείνη την ψηλή φωτιά του πόθου μας, Κιουτάχη.
 
Την έλλειψη φωτός την είπαμε λιμό.
Τον πιο βαρύ εαυτό μας χρέος.
 

Η όποια επανάσταση ή μεταβολή στις συνθήκες ζωής προϋποθέτει μια επανάσταση στον τρόπο σκέψης μιας κοινωνίας ολόκληρης, ενίοτε μιας ομάδας ανθρώπων, κυρίως όμως στον τρόπο σκέψης του ανθρώπου. Αν δεν διεξάγουμε με υπομονή ο καθένας τον δικό του αγώνα, αν δεν γίνουμε «εξοδίτες» από κάθε είδους αναξιοπρεπείς πολιορκίες μας, οποιαδήποτε «επανάσταση» είναι καταδικασμένη να σβήσει στη γένεσή της.
 
Περισσότερες ανα-γνώσεις από τον Σπύρο Κιοσσέ εδώ

*Ο Σπύρος Κιοσσές είναι φιλόλογος

google-news Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.