Η δυναμικη μιας ουτοπιας

Ανάμεσα στα αφιερώματα για τη συμπλήρωση 100 χρόνων από την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει αυτό που έλαβε χώρα πριν από λίγες μέρες στη Θεσσαλονίκη. Πρόκειται για την διημερίδα «100 χρόνια από την Οκτωβριανή επανάσταση: Ουτοπία και ματαίωση, πρωτοπορίες και κοινωνική αλλαγή», που πραγματοποιήθηκε στις 17 και 18 Οκτωβρίου στο κτίριο Μ2 του Μεγάρου Μουσικής Θεσσαλονίκης,  εμβληματικό αρχιτεκτόνημα του φημισμένου αρχιτέκτονα Αράτα Ισοζάκι και σημειολογικά ιδανικό με τα μεγάλα του υαλοστάσια για να στεγάσει μια εκδήλωση προσανατολισμένη στο φως. Την «πολύσημη ιστορική δυναμική» του συνταρακτικού Οκτώβρη του ’17 και την, κατά το δυνατόν, νηφάλια ανάγνωσή του 100 χρόνια μετά επιχείρησαν να φωτίσουν όλοι οι συντελεστές της εξαιρετικής αυτής διημερίδας  λόγου και τέχνης από ιστορικοϊδεολογική, κοινωνική και πολιτισμική οπτική, «στο πλαίσιο μιας ευρύτερης σύλληψης των ιστορικών τομών που στοιχειοθετούν οι μεγάλες επαναστάσεις της νεωτερικότητας», όπως αναγράφηκε στο πρόγραμμα της εκδήλωσης. 

Ανοικτή και διαμφισβητούμενη ιστορία 100 ετών

Έναν αιώνα μετά η Οκτωβριανή Επανάσταση, που στην πραγματικότητα πυροδοτήθηκε πολύ νωρίτερα από το 1917, εξακολουθεί να εγείρει μεγάλες συζητήσεις, να εμπνέει ή να προκαλεί αντιπαραθέσεις, να συνδιαλέγεται με τον σύγχρονο κόσμο. Έτσι, ο Αριστείδης Μπαλτάς, Ομότιμος Καθηγητής του Τομέα Ανθρωπιστικών, Κοινωνικών Επιστημών & Δικαίου του ΕΜΠ και βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ, ασχολήθηκε στην ομιλία του με την πλούσια εμπειρία που προσφέρει η Οκτωβριανή Επανάσταση σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο, σε συνάρτηση με τη συμβολική δύναμη (θετική και αρνητική) που εξακολουθεί να διατηρεί και σήμερα, προκρίνοντας ο ίδιος  μια νέα νηφάλια έλλογη και κριτική εξέταση για το τι συνέβη κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, αλλά και πριν και μετά από αυτήν. Ο Ομότιμος Καθηγητής του Τμήματος Ιστορίας Ιονίου Πανεπιστημίου Πέτρος Πιζάνιας στην ομιλία του «Από τους Levellers στους Μπολσεβίκους» προσέγγισε την ιστορία της Οκτωβριανής Επανάστασης που,  με βάση την επαναστατική παράδοση του 19ου αιώνα όπως εδραιώθηκε από την πρώτη και τη δεύτερη Διεθνή, πραγματοποιήθηκε στο όνομα της κοινωνικής ισότητας και της απελευθέρωσης από τον καπιταλισμό. Ο ιστορικός ερευνητής Τάσος Τρίκκας σημασιοδότησε θετικά την έννοια της ουτοπίας, συνδέοντάς την όχι με την χίμαιρα, αλλά  με την προωθητική για δράση ελπίδα κι εκτιμώντας ότι «ο κόκκινος Οκτώβρης» έχει ακόμη πολλά να μας διδάξει, καθώς το αίτημα για πραγμάτωση του ανθρώπου είναι σήμερα πιο επίκαιρο από κάθε άλλη εποχή. 

Γραφές εαυτού: Μπένγιαμιν, Εμπειρίκος, Τσβετάγιεβα

Από τις πιο ενδιαφέρουσες και πρωτότυπες ενότητες του διημέρου ήταν οι 3 εισηγήσεις που επικεντρώθηκαν σε ημερολογιακές γραφές σχετικές με την Οκτωβριανή Επανάσταση. Ο μεταφραστής και συγγραφέας Σάββας Μιχαήλ, ο  ιστορικός και συνεργάτης του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών Λεωνίδας Εμπειρίκος και η επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Γαλλικής Φιλολογίας του ΑΠΘ Ευγενία Γραμματικοπούλου ξεφύλλισαν πολυάριθμες ημερολογιακές σελίδες από τα ημερολόγια αντίστοιχα του γερμανοεβραίου στοχαστή Βάλτερ Μπένγιαμιν, του υπερρεαλιστή Ανδρέα Εμπειρίκου και της ποιήτριας Μαρίνας Τσβετάγιεβα. Ο αριστερός Μπένγιαμιν βρέθηκε στη Μόσχα το 1926, όπου συνέγραψε ένα μάλλον ανορθόδοξο ημερολόγιο, στο οποίο καταγράφει τη «ρυθμική εμπειρία» του, αφουγκραζόμενος με προσοχή μια πόλη σε περίοδο συγκλονιστικών ιστορικών αλλαγών και προσλαμβάνοντας σχεδόν ακουστικά τον δυνατό παλμό της Ιστορίας. Κατά τον ομιλητή Σ. Μιχαήλ,  ο Μπένγιαμιν αδίκως συνδέθηκε με την αριστερή μελαγχολία και την παρακμή, τις οποίες αντίθετα ο ίδιος αντιμετώπιζε ως κλοουνερί, ως φτηνό θεατρινισμό. Αν θέλει κανείς να βρει την ιδεολογική θέση του Μπένγιαμιν, θα την εντοπίσει μόνον στη ρήξη, στο αβυσσαλέο  χάσμα, σε αυτό που ο Εμπειρίκος ονόμασε Οκτάνα. Το ταξίδι του Ανδρέα Εμπειρίκου στη Ρωσία το 1962, όταν ο ίδιος υπέφερε από «βαρύτατη κατάθλιψη», παρουσίασε ο γιος του Λεωνίδας, μεταφέροντας σελίδες από το ημερολόγιο του πατέρα του, του οποίου ο μεγάλος συναισθηματικός δεσμός με τη Ρωσία ξεκινά παιδιόθεν με τη ρωσίδα μητέρα του. Η μεγάλη νεανική έλξη που άσκησε στον Εμπειρίκο η Οκτωβριανή Επανάσταση έγινε αργότερα πικρία και απογοήτευση, ψυχικό τραύμα για το οποίο η ημερολογιακή γραφή μπορεί να λειτουργούσε αυτοθεραπευτικά. Έκθεση με φωτογραφίες του Εμπειρίκου από αυτό το ταξίδι πλαισίωνε εικαστικά τη διήμερη εκδήλωση, αποκαλύπτοντας και τον τρόπο ημερολογιακής γραφής του ποιητή-φωτογράφου: οι αυτοβιογραφικές του σελίδες της Ρωσίας ήταν περισσότερο ένα ημερολόγιο φωτογραφίσεων. Τέλος, από τις ημερολογιακές σελίδες της Μαρίνας Τσβετάγιεβα, χίλιες περίπου στον αριθμό και συγκλονιστικές στο περιεχόμενό τους, σταχυολογήθηκε ένα σπαρακτικό χρονικό της  ξενότητας, βιωμένης τόσο στις ρωσικές εμπειρίες της ποιήτριας όσο και στην παρισινή της αυτοεξορία. Η συνομιλία των ημερολογίων με ποιητικά σπαράγματα από το πλούσιο έργο της Τσβετάγιεβα,  μίας από τις σημαντικότερες ποιητικές φωνές του 20ού αιώνα, ανέδειξε περαιτέρω τις συνταρακτικές ανατροπές που έφερε η Οκτωβριανή Επανάσταση και τον τρόπο με τον οποίο αυτή μεταμόρφωσε την ίδια την ποιήτρια και τον κόσμο γύρω της. 

Καλλιτεχνική αναζήτηση και Ρωσική Πρωτοπορία

Για πρώτη ίσως φορά ένα αφιέρωμα στην Οκτωβριανή Επανάσταση ασχολήθηκε εκτενώς με την καλλιτεχνική έκρηξη που συμβαίνει γύρω από την εξέγερση. Ο Αντρέι Σμιρνόφ, ερευνητής και λέκτορας του Κέντρου Ηλεκτροακουστικής Μουσικής Κρατικού Ωδείου της Μόσχας και της Σχολής Σύγχρονης Φωτογραφίας και Πολυμέσων Rodchenko, με τη βοήθεια πλούσιου οπτικοακουστικού υλικού από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, παρουσίασε τους εντυπωσιακούς πειραματισμούς των νέων μουσικών τεχνολογιών στην προεπαναστατική Ρωσία που θα οδηγούσαν σε αλλαγές των γενικά αποδεκτών αισθητικών προτύπων. Μουσική, τέχνη, κινηματογράφος, λογοτεχνία και επιστήμη ανατρέπουν δημιουργικά την παράδοση δημιουργώντας μια βραχύβια πολιτισμική ουτοπία, αφού η αυταρχική εποχή των δεκαετιών 1930-1950 θα την ανακόψει βίαια. Η διευθύντρια του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης και επιμελήτρια της Συλλογής Κωστάκη Μαρία Τσαντσάνογλου αναφέρθηκε κατόπιν και μετά λόγου γνώσεως στην Ρωσική Πρωτοπορία που, μεταξύ 1912-1921, κυριάρχησε επιτυγχάνοντας μια σύνθεση των τεχνών και τη συνεργασία τους με τα επιτεύγματα της επιστήμης. Όπως και ο καθηγητής του Τμήματος Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών του ΑΠΘ Χάρης Σαββόπουλος που εξέτασε τα καλλιτεχνικά ρεύματα της εποχής  και τη ρήξη που προκάλεσαν, αναφέρθηκε και η Τσαντσάνογλου στον υπερβατικό Σουπρεματισμό και στον χρηστικό Κονστρουκτιβισμό, διατρέχοντας μια περίοδο έντονης καλλιτεχνικής αναζήτησης και πειραματισμού. Η Τσαντσάνογλου εστίασε στην ανάγκη των καλλιτεχνών να προσφέρουν προτάσεις που θα συνέβαλλαν ουσιαστικά στο έργο των μηχανικών και των αρχιτεκτόνων, τόσο όσον αφορά τη χρήση των υλικών, όσο και τη διερεύνηση νέων όγκων και φόρμας με απώτερο σκοπό τη δημιουργία μιας νέας εικαστικής αισθητικής για τους ανθρώπους της νέας σοβιετικής κοινωνίας, αποτυπωμένης στα κτίρια πρωτοπόρων αρχιτεκτόνων όπως ο Μοϊζέι Γκίνσμπουργκ, ο Κονσταντίν Μέλνικοφ, ο Αλεξάντρ Βεσνίν κ.ά. Τέλος, ο Ανδρέας Τάκης, επίκουρος καθηγητής της Νομικής Σχολής του ΑΠΘ και πρόεδρος ΔΣ του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, μίλησε για τους καλλιτέχνες της Ρωσικής Πρωτοπορίας που έθεσαν εαυτούς στην υπηρεσία του λαού και  ανέλαβαν κρίσιμες δημόσιες θέσεις στον τομέα της εκπαίδευσης και του πολιτισμού, αλλά αποτιμήθηκαν στην εποχή τους σε συνάρτηση με την επίδοσή τους στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Η πολιτική κατίσχυση της ομάδας του Στάλιν οδήγησε σύντομα στην περιθωριοποίηση και, σε μερικές περιπτώσεις, στην “εκκαθάρισή” τους ως υπονομευτών. 

Οι γλώσσες της Τέχνης 

Το διήμερο αφιέρωμα εμπλούτισαν καλλιτεχνικές εκδηλώσεις που σφράγισαν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις επιμέρους θεματικές του ενότητες. Η ταινία τεκμηρίωσης  «Μεγάλη Ουτοπία» του Φώτου Λαμπρινού προβλήθηκε και προκάλεσε θερμή συζήτηση του σκηνοθέτη με το κοινό. Με συστηματική πολύχρονη ιστορική έρευνα, σπάνιο αρχειακό υλικό και δυνατή κινηματογραφική γλώσσα ο σκηνοθέτης, παιδί κομμουνιστών  που έζησε και σπούδασε στη Ρωσία, ξεκίνησε την ταινία του με τις απαρχές του κομμουνιστικού ονείρου για να καταλήξει στη σταλινική περίοδο και τις τακτικές επικράτησης ενός καθεστώτος που λίγο θύμιζε το αρχικό όνειρο. Με διαυγή κινηματογραφική γραφή και άγνωστες νέες μαρτυρίες (βλ. π.χ. την κορύφωση με τις μαρτυρίες για ανθρωποφαγία κατά την περίοδο του λιμού στην Ουκρανία) ο Λαμπρινός καλεί τον θεατή του σε αναστοχασμό για την ουτοπία της περιόδου 1917-1934 και την πορεία από την ελπίδα στην τραγική της διάψευση.
 

Συγκίνηση προκάλεσε και η τετραμελής ομάδα ηθοποιών του ΚΘΒΕ (με τους Μαριάννα Αβραμάκη, Μομώ Βλάχου, Κώστα Σαντά και  Πολυξένη Σπυροπούλου που ανέλαβε και τη σκηνοθεσία), που διάβασαν ποιήματα Ρώσων ποιητών στην παράσταση – δράση «Μη γαληνεύεις καρδιά μου. Τραγούδα. Ποιητές της Οκτωβριανής Επανάστασης», ένα βιωματικό θεατρικό αναλόγιο με κείμενα, μεταξύ άλλων, των Πούσκιν,  Γκόρκι,  Μαγιακόφσκι,  Αχμάτοβα,  Πάβλοβα. Ο μουσικός επίλογος του διημέρου προσφέρθηκε αριστοτεχνικά από την 11μελή Ορχήστρα Δωματίου Contra Tempo, που, υπό τη μουσική διεύθυνση του Βλαδίμηρου Συμεωνίδη, αποχαιρέτησε το κοινό με έργα των Erik Satie, Dmitri Shostakovich, Paul Hindemith και Sergei Prokofiev.
 
Αφανείς ήρωες του πλούσιου διήμερου αφιερώματος είναι οι καθηγητές του ΑΠΘ και μέλη της Οργανωτικής του Επιτροπής Σάσα Λαδά, Ιωάννα Ναούμ και Γιάννης Σταυρακάκης.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.