Η ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΕ ΣΧΟΛΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ*

Τα προγράμματα Σχολικών Δραστηριοτήτων

Για τους  μη γνωρίζοντες την εκπαιδευτική διαδικασία, οι σύγχρονες παιδαγωγικές, διδακτικές και πολιτισμικές απαιτήσεις οδήγησαν, εδώ και αρκετά χρόνια, το ελληνικό σχολείο στην υιοθέτηση μιας δοκιμασμένης ευρωπαϊκής ομαδοσυνεργατικής-διερευνητικής εκπαιδευτικής πρακτικής, αυτής των Καινοτόμων Προγραμμάτων. Στο πλαίσιο αυτό, εισήχθη, μεταξύ άλλων, ο θεσμός  των Προγραμμάτων Σχολικών Δραστηριοτήτων (Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Αγωγής Υγείας, Πολιτιστικών Θεμάτων, Αγωγής Σταδιοδρομίας), εντός ωρολογίου προγράμματος στα σχολεία πρωτοβάθμιας και εκτός ωρολογίου προγράμματος στα σχολεία δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Τα εν λόγω προγράμματα διαθέτουν ευρεία θεματολογία και προκρίνουν τη διαθεματική προσέγγιση και τη διεπιστημονικότητα. Στην ενδεικτική (προτεινόμενη από το ΥΠΠΕΘ) θεματολογία τους  περιλαμβάνεται ιδιαίτερη ενότητα με θέμα την Τοπική Ιστορία, η οποία συνδέεται άμεσα με τις μαρτυρίες και την Προφορική Ιστορία. 

Η Τοπική Ιστορία και η σύνδεσή της με την Προφορική Ιστορία

Η Τοπική Ιστορία, βάσει του πνεύματος του Υπουργείου, βοηθά τον μαθητή να αντιμετωπίζει, ανάμεσα σε πολλά άλλα, ερευνητικά το περιβάλλον και να εξηγεί τους λόγους για τους οποίους τα πράγματα πήραν την παρούσα μορφή τους στο συγκεκριμένο χώρο. Ο σχετικός Οδηγός του Αναλυτικού Προγράμματος Σπουδών για την Τοπική Ιστορία (2011) την συνδέει με την ιστορική γνώση, που δεν παρέχεται αποκλειστικά από το σχολείο, αλλά και «από άλλους παράγοντες εκτός της θεσμοθετημένης εκπαιδευτικής διαδικασίας» και που «ενθαρρύνει τη δημιουργική εμπλοκή των μαθητών» στην απόκτηση ιστορικής γνώσης.

Στον ίδιο Οδηγό γίνεται εκτενής αναφορά στη σύνδεση της Τοπικής Ιστορίας με την Προφορική Ιστορία. Ιδού ένα μέρος: «Ιδιαίτερα, προσφέρεται για τη μελέτη της Τοπικής Ιστορίας η αξιοποίηση της Προφορικής Ιστορίας, η οποία αποτελεί σύγχρονο ερευνητικό κλάδο της Ιστορίας αλλά παράλληλα και παιδαγωγικά αξιοποιήσιμη μέθοδο για την ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων». Από τα ποικίλα παιδαγωγικά οφέλη που είναι εύκολο, κατά την εκτίμηση του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, να αποκομίσουν οι μαθητές με την εμπλοκή τους στη διαδικασία έρευνας, επεξεργασίας και ερμηνείας των προφορικών μαρτυριών μπορούν να αναφερθούν τα εξής: ικανότητα να ‘κινούνται’ οι μαθητές μέσα στις μαρτυρίες, να αξιολογούν τη σχετικότητα και ακρίβειά τους και κατόπιν να δομούν μια αφήγηση ή ένα χρονολόγιο ή, επαγωγικά, να διατυπώνουν συμπεράσματα για το τι συνέβη και γιατί, να προχωρούν δηλαδή σε ερμηνεία των τεκμηρίων τους. Επίσης, ικανότητα να παράγουν ‘αρχεία’ προφορικών μαρτυριών και να τα χρησιμοποιούν για να δομήσουν έναν απολογισμό πάνω στα στοιχεία τα οποία αναδείχθηκαν μέσω της διαδικασίας. Αφόρμηση για την παραγωγή ενός σχεδίου εργασίας προφορικής ιστορίας θα μπορούσε να είναι μια σχετική αναφορά του σχολικού βιβλίου, ένα επίκαιρο αφιέρωμα στα ψηφιακά ή έντυπα ΜΜΕ, η δημοσίευση εικόνων, φωτογραφικού υλικού κτλ, τα οποία αναφέρονται σε συγκεκριμένο θέμα και οι μαθητές μπορούν να διερευνήσουν, να τεκμηριώσουν ή να διασταυρώσουν πτυχές του θέματος με τη συγκέντρωση και επεξεργασία προφορικών μαρτυριών από την περιοχή όπου κατοικούν αλλά και την ευρύτερη περιφέρεια. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με τη σύνταξη ειδικού ερωτηματολογίου και την οργάνωση ελεύθερων αφηγήσεων προσωπικής ιστορίας, μέσω συνεντεύξεων. Οι μαθητές μπορούν είτε να διερευνήσουν συγκεκριμένα θέματα είτε να συνθέσουν οικογενειακές / προσωπικές ιστορίες και να οδηγηθούν σε αναγωγές. Επισημαίνεται επιπλέον ότι στην αξιοποίηση της Προφορικής Ιστορίας και των προφορικών μαρτυριών, οι μαθητές πρέπει να ενθαρρύνονται να αμφισβητούν τις μαρτυρίες και τα στοιχεία που συγκεντρώνουν, να τα ταξινομούν σε κατηγορίες και να προχωρούν στην επεξεργασία και ερμηνεία τους, έτσι ώστε να διαμορφώνουν μια αφήγηση που οδηγεί πέρα από την εμπειρία του ενός ατόμου.

Η Προφορική Ιστορία είναι, κατά τη διατύπωση του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, «ιστορία πιο ανθρώπινη, πιο δημοκρατική, πιο ‘απτή’, προσιτή». Θα βοηθήσει τους μαθητές να συνειδητοποιήσουν κυρίως «ότι ο κόσμος στον οποίο ζουν είναι αποτέλεσμα μιας εξελικτικής πορείας με υποκείμενα δράσης τους ανθρώπους, καθώς επίσης και ότι φέρουν προσωπική ευθύνη για την πορεία της κοινωνίας στην οποία ζουν».

Για τους παραπάνω λόγους είναι εύλογο το ενδιαφέρον εκπαιδευτικών και μαθητών για την Τοπική Ιστορία και τα τεκμήρια της ιστορίας του τόπου. Συνήθως, το ενδιαφέρον εστιάζεται σε έναν μάλλον περιορισμένο χώρο αναφοράς και σε μικρές κοινωνικές ομάδες, σε «μικροϊστορίες», που μπορεί να πέρασαν στο περιθώριο της επίσημης ιστορίας ή να έμειναν στην αφάνεια. Οι μαθητές κατανοούν έτσι πληρέστερα τις σύγχρονες εξελίξεις στον κοινωνικό χώρο τους, συνειδητοποιούν τη σημασία του γεωγραφικού παράγοντα στη διαμόρφωση της ιστορικής εξέλιξης και συνήθως διαπιστώνουν ότι η κατανόηση της τοπικής κοινωνίας προϋποθέτει τη μελέτη πολλών πτυχών της (πολιτικής, πολιτιστικής, οικονομικής, θρησκευτικής). Προς αυτήν την κατεύθυνση έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να γνωρίσουμε από την τοπική ιστορία όχι μόνο το μοναδικό, το εξαιρετικό και το μνημειακό, αλλά, ταυτόχρονα και το καθημερινό. Τον μόχθο και τις λύσεις που έδωσαν, για να επιβιώσουν, οι άνθρωποι του παρελθόντος. 

Η ενασχόληση με την Τοπική και την Προφορική Ιστορία στη Ροδόπη

Πώς, όμως, ασχολείσαι ερευνητικά με την Τοπική Ιστορία χωρίς την απαραίτητη γνώση; Με αυτό το σκεπτικό, τα δύο γραφεία Σχολικών Δραστηριοτήτων Εκπ/σης Ροδόπης επιχειρήσαμε να επιμορφώσουμε τους εκπαιδευτικούς σε αυτή την κατεύθυνση, με 15 περίπου σχετικές επιμορφώσεις σε διάστημα 5 ετών. Αυτές αξιοποιήθηκαν στην εκπόνηση παρεμφερών σχολικών προγραμμάτων που ενίοτε (και στο πλαίσιο της διαθεματικότητας) συνδύασαν την Τοπική Ιστορία όχι μόνο με την επιστήμη της Ιστορίας, αλλά και με τη Λαογραφία, την Τέχνη, τη Λογοτεχνία, τη Δημιουργική Γραφή. Κύριος επιστημονικός αρωγός μας υπήρξε πάντα το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης και ειδικότερα η Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών με τα τρία επιμέρους τμήματά της, ενώ τα Γενικά Αρχεία του Κράτους στη Ροδόπη παρείχαν πάντα την πολύτιμη βοήθεια και υποστήριξή τους.

Η Προφορική Ιστορία διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στα προγράμματα Σχολικών Δραστηριοτήτων για την Τοπική Ιστορία, με προφορικές μαρτυρίες μέσω συνέντευξης, που προσέφεραν στους ερευνητές/μαθητές συμπληρωματικές πληροφορίες, ώστε να καλύπτονται ενίοτε κάποια κενά των γραπτών πηγών. Είναι πολύ σημαντικό ότι η Προφορική Ιστορία συνήθως μεταφέρει τον βιωματικό τρόπο με τον οποίο μια ομάδα ανθρώπων ανακαλεί και αναβιώνει γεγονότα του παρελθόντος. Διαπιστώσαμε πως, κατά την εκπόνηση σχετικών προγραμμάτων, ανέκυπταν διαρκώς νέα ερωτήματα που οδηγούσαν στην αναζήτηση νέων ερευνητικών παραμέτρων. Από τις πιο εποικοδομητικές εμπειρίες των μαθητών ήταν το ότι ο ιστορικός γραμματισμός τους επιχειρήθηκε με έρευνα, κριτική σκέψη, ανάδειξη της ιστορίας των απλών, «ανώνυμων» ανθρώπων, που μπορεί να βρίσκονται δίπλα μας. Από την άλλη, οι εμπλεκόμενοι μυήθηκαν στη μεθοδολογία και τις πρακτικές των ιστορικών μέσω της εργασίας με πρωτογενείς πηγές.

Οι δυσκολίες υπήρξαν, ωστόσο, σημαντικές, όπως: ο εντοπισμός των κατάλληλων προσώπων για συνέντευξη, η αποφυγή της μίας και μοναδικής συνέντευξης για επιδίωξη μιας κάποιας σφαιρικότητας στην προσέγγιση του εκάστοτε θέματος, η διερώτηση για την αξιοπιστία των προφορικών συνεντεύξεων, η ανάγκη για αντιπαραβολή τους με άλλες πηγές, η πιθανή αναγκαιότητα μιας επαναληπτικής συνέντευξης μετά από λίγο καιρό και ίσως από άλλον μαθητή και διαφορετική διϋποκειμενική σχέση ερωτώντος και πληροφορητή. Εκτός από τις παραπάνω δυσκολίες, υπήρξαν προβλήματα στη διαμόρφωση του ερωτηματολογίου και στην προ-συμφωνία των ερωτώντων/ερευνητών σε ένα πρωτόκολλο συνέντευξης. Αυτά βέβαια προϋποθέτουν γνώση για το θέμα και πολύ καλή προετοιμασία όλης της ομάδας. Αλλά και μετά την απομαγνητοφώνηση, η απαραίτητη κριτική ανάλυση δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση, όταν πρόκειται μάλιστα για νεαρούς ερευνητές, ούτε η συσχέτιση των πηγών με άλλες, διακειμενικές συνδέσεις γίνεται χωρίς δυσκολία.

Ευτυχώς που για την καλή προετοιμασία της ομάδας προσφέρεται στον συντονιστή εκπαιδευτικό πληθώρα αξιόπιστων ιστοτόπων που κατά κανόνα αξιοποιούνται από τους ενδιαφερόμενους. Εκτός από τον ιστότοπο της Ένωσης Προφορικής Ιστορίας, που παρέχει σημαντικότατη βοήθεια, υπάρχουν επιπλέον εγκεκριμένα από το ΥΠΠΕΘ εκπαιδευτικά λογισμικά και ακαδημαϊκοί διαδικτυακοί σύνδεσμοι, τα ψηφιακά διαδικτυακά αρχεία των ΓΑΚ, το Εργαστήριο Τεκμηρίωσης Πολιτιστικής και Ιστορικής Κληρονομιάς του Ιόνιου Πανεπιστημίου, η διαδικτυακή εφαρμογή «Με το βλέμμα των περιηγητών: Τόποι – Μνημεία – Άνθρωποι» του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη, οι διαδικτυακοί τόποι «Θρακικός Ηλεκτρονικός Θησαυρός» και «Κάστρα της Ελλάδας», το αποθετήριο προφορικής ιστορίας «Σεντούκι των e-στοριών» της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Σερρών, οι ιστότοποι Φιλίστωρ, Μυριόβιβλος, Βουλή των Ελλήνων, Περσέας κ.π.ά. Τέλος, αξιοσημείωτος είναι ο ψηφιακός τόμος Τοπικής Ιστορίας που δημιουργήθηκε από την Περιφερειακή Διεύθυνση Εκπ/σης ΑΜΘ, με επιστημονική αρθρογραφία μελών ΔΕΠ του ΔΠΘ και εκπαιδευτικών της Θράκης.

Έτσι, με δυσκολίες αλλά και με ενθουσιασμό, υλοποιήθηκαν και υλοποιούνται στις διευθύνσεις μας, και στο πλαίσιο των Σχολικών Δραστηριοτήτων, προγράμματα Τοπικής Ιστορίας που εμπλέκουν την Προφορική Ιστορία, με συχνά αξιόλογα αποτελέσματα, όπως συμβαίνει με τα 2 προγράμματα που παρουσιάζονται ενδεικτικά σε αυτό το σεμινάριο. Όσο για την τρέχουσα σχολική χρονιά, προτάθηκε από τη Διεύθυνση Πρωτ/θμιας Εκπ/σης Ροδόπης και την Εταιρεία Παιδαγωγικών Επιστημών Κομοτηνής η εθελοντική συμμετοχή σχολικών μονάδων στη δράση «Γράφω την ιστορία του σχολείου μου». Στην πρόσκληση ανταποκρίθηκαν επτά δημοτικά σχολεία, τα οποία εκπονούν ήδη ερευνητικές εργασίες, ενταγμένες στον άξονα των Πολιτιστικών Θεμάτων του πλαισίου των Προγραμμάτων Σχολικών Δραστηριοτήτων, στις οποίες γίνεται καταγραφή της προφορικής ιστορίας, κυρίως με τη χρήση συνεντεύξεων που πραγματοποιούν οι εμπλεκόμενοι μαθητές ή/και εκπ/κοί. Εκτός από την προαναφερόμενη δράση, πραγματοποιούνται συνεντεύξεις κατά την εκπόνηση άλλων project που εκπονούνται είτε από εκπ/κούς της προσχολικής αγωγής, σε θέματα που αφορούν στην έρευνα των λαϊκών παραμυθιών και στη γενεαλογική μελέτη της οικογένειας των νηπίων, ή ακόμα και σε project που εκπονούνται από εκπ/κούς της δημοτικής εκπαίδευσης σχετικά με θέματα που αφορούν στην έρευνα των παραδοσιακών επαγγελμάτων και της τοπικής ιστορίας.

Όσον αφορά τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, αφενός πραγματοποιούνται και κατά τη διάρκεια του τρέχοντος σχολικού έτους ιστορικοί περίπατοι στην πόλη, αλλά και υλοποιούνται πολύ αξιόλογα προγράμματα Σχολικών Δραστηριοτήτων που επιχειρούν να αξιοποιήσουν τις προφορικές μαρτυρίες στη μελέτη της Τοπικής Ιστορίας, όπως είναι τα παρακάτω: «Γνωρίζοντας τις ρίζες μου» (Γ/σιο Ν. Καλλίστης), «Ένα μοναδικό σχολείο και το ταξίδι του από το χθες στο σήμερα» (Μειονοτικό Γυμνάσιο Λύκειο Κομοτηνής), «Οι αυλές στα σπίτια του Ιάσμου άλλοτε και τώρα» (Γ/σιο Ιάσμου), «Διαπολιτισμική κουζίνα» (ΓΕΛΔΕ Σαπών), «Ανιχνεύοντας την Εβραϊκή Κοινότητα της Κομοτηνής με αφορμή ένα μνημείο» (2^ο Γ/σιο Κομοτηνής).

Το ενδιαφέρον για την Προφορική Ιστορία είναι αδιάλειπτο και οι αφορμές για την ενασχόληση με αυτήν είναι πολλές. Απτό παράδειγμα αποτελεί ο 4^ος, κατά σειράν, μαθητικός Διαγωνισμός Ιστορικού Ντοκιμαντέρ από το Ιόνιο Πανεπιστήμιο και την Επιστημονική Ένωση «Νέα Παιδεία», που φέτος έχει το θέμα «Προσεγγίζουμε βιωματικά το παρελθόν: Αφηγήσεις (μαρτυρίες) από την οικογενειακή, την τοπική και τη σύγχρονη εθνική, ευρωπαϊκή και παγκόσμια ιστορία». Και αυτός ο διαγωνισμός, όπως και όλα όσα προαναφέρθηκαν, αποδεικνύουν τη σημασία της επιμόρφωσης των ενδιαφερόμενων εκπαιδευτικών όχι μόνο στην Τοπική, αλλά και στην Προφορική Ιστορία.
 

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.