Xρηστος Χαρτοματσιδης, συγγραφεας «Τα ποιηματα της Πολυνας Μπανα κρυβουν μεσα τους το βαθος, μα και την αγωνια της αναζητησης ενος ευαισθητου και σκεπτομενου ατομου»

Έχω την χαρά  να σας παρουσιάσω* την ποιητική συλλογή της Πολύνας Μπανά, «Η καταφανής εξωστρέφεια των φωνηέντων»,  από τις εκδόσεις «Σαιξπηρικόν». Η Πολύνα Μπανά είναι δικηγόρος στην Δράμα και κάτοχος ακόμη ενός πτυχίου –της Αγγλικής φιλολογίας. Έχει δημοσιεύσει ποιήματα στα περιοδικά «Δίοδος»  της Δράμας, στο  «Θευθ» της Θεσσαλονίκης και  «Κουτσή Μαρία», όπως και σε διάφορα  ηλεκτρονικά λογοτεχνικά περιοδικά. Αυτές είναι οι λιγοστές πληροφορίες που μας παρέχει το εξώφυλλο του βιβλίου της.  Τα υπόλοιπα τα ανακαλύπτουμε μέσα  από τα ποιήματά της.
 
Μαθαίνουμε πως της αρέσει ο Μπορίς Βιαν (Ειδικά το: «Θα φτύσω στους τάφους σας») και ο Τσαρλς Μπουκόβσκι.  Χωρίς να χρησιμοποιεί τις μερικές φορές ακραίες εκφράσεις του τελευταίου, καταφέρνει με την ίδια αμεσότητα να  μας πει τις δικές της αλήθειες. 

Ποιήματα κατανοητά και με σαφήνεια 

Χαρακτηριστικό γνώρισμα  του έργου της είναι  πως όλα τα ποιήματά
της έχουν μια σαφήνεια και είναι κατανοητά. Ο καθένας μπορεί να καταλάβει τα γραπτά της και αυτό το θεωρώ σημαντικό. Έτσι μπορούμε άνετα να προσδιορίσουμε τη θεματολογία της γραφής της: θα αρχίσω με την επιθυμία της να ερμηνεύσει με το δικό της τρόπο και γλώσσα όλες τις βασικές έννοιες π.χ. τι είναι απάνθρωπο, τι είναι γλυκύτητα, ποιες είναι οι ρωγμές, από τις οποίες «εγχέονται» σκέψεις και αλήθειες, που δεν επιτρέπουν το στοκάρισμά  τους ή την επούλωση του όποιου τραύματος. Ακόμη, προσπαθεί να επαναπροσδιορίσει  κάποια ρήματα π.χ. «ρέω – καταρρέω» που μας τα εξηγεί  χρησιμοποιώντας εκφράσεις όπως: «ελισσόμενη ρευστή χάρη ανάμεσα στα γεγονότα της καθημερινότητας» και «αιωρούμενη  –στην άκρη του εσωτερικού γκρεμού με το ‘να πόδι στο κενό».  Για να γίνω κατανοητός, αναφέρομαι  στα θέματα των πρώτων  ποιημάτων  της συλλογής το «Απάνθρωπο», «Γλυκύτητα», «Ρωγμή» και «Μεταξύ ρημάτων». 

Το παρελθόν αφορμή για βασανιστικές αναλύσεις 

Μια πηγή από την οποία η ποιήτρια αντλεί πολλά από τα θέματά της είναι το παρελθόν. Δεν πρόκειται όμως  για μια  γεμάτη νοσταλγία ωραιοποίησή του, κάθε άλλο. Το παρελθόν είναι αφορμή για βασανιστικές αναλύσεις. Η ίδια είναι αυστηρός κριτής του εαυτού της από τη θέση πια  της ωριμότητας.  Έτσι στο ποίημα «Τα κόκκινα πατίνια» επιμένει  να συγκρατήσει από το παρελθόν δύο θολές εικόνες, που όμως δίνουν νόημα  στην τωρινή της ύπαρξη, στο πώς τώρα αντιλαμβάνεται τον εαυτό της.  Στο δεύτερο μέρος του ποιήματος λέει:
«Δεν θυμάμαι τίποτα από τα παλιά/Έχω/ μονάχα  μια θολή εικόνα στο μυαλό/ πως τρέχω σ’ έναν αγρό/κρατώντας κίτρινο μικρό χαρταετό/και/μια θαμπή φωτογραφία, στο συρτάρι/όπου μορφάζω στον φακό/φορώντας κόκκινα δετά πατίνια»
 
Μέσα από τους στίχους της η ποιήτρια εκφράζει τις ανησυχίες της, ανοίγει  ντροπαλά τα εσώψυχά της, προσπαθεί να κατανοήσει  συμπεριφορές και  πράξεις. Μπορεί  μια ιστορία από το παρελθόν να σταθεί η αφορμή για να προβάλει την ακεραιότητα του χαρακτήρα της και να διαφυλάξει και υπερασπιστεί κάποιες επιλογές της, όπως γίνεται στον «Λιθοβολισμό». Το ίδιο συμβαίνει και στα ποιήματα «Ελέω ενσταντανέ» και «Νεύμα». Τυπικά στο πρώτο, ένα παιδάκι επιμένει να μην χαμογελάει κατά παραγγελία μπροστά στον φακό την ώρα που το φωτογραφίζουν και στο δεύτερο, η ποιήτρια αναρωτιέται αν κάτι μικρό, π.χ. ένα νεύμα μπορεί να αλλάξει την πορεία μιας ολόκληρης ζωής, για να δηλώσει στο τέλος: «Υπήρξα θύμα τέτοιου νεύματος». Και τα δύο  ποιήματα όμως στο βάθος ξεπερνάνε κατά πολύ την αφορμή για  την οποία έχουν γραφτεί. Πρόκειται για κάτι σημαντικότερο. Για τη σχέση και τη σύγκρουση του ατόμου με τους άλλους, ανεξαρτήτως αν θα τους ονομάσουμε «περιβάλλον» ή  «κοινωνία».  Εδώ όμως θα μπορούσαμε να  μιλήσουμε και για τη μοναξιά του ατόμου, απέναντι μα και μέσα στο σύνολο. Ή  για τη σύγκρουση του εσωτερικού κόσμου με τον έξω κόσμο κ.λπ.
  
Η σχέση αυτή μπορεί να εκδηλωθεί ποικιλοτρόπως.  Μπορεί να είναι μόνο διαφορετικές στην ποιότητα και στις λεπτομέρειες αναμνήσεις από ένα κοινό γεγονός,  όπως γίνεται στο «Παιχνίδια μνήμης», μπορεί όμως αυτή η σχέση  να εκφραστεί και με την αποκάλυψη αδιάκριτων αληθειών, όπως γίνεται  στο «Ατιμωρησία». Κι επειδή συνήθως οι τοξότες έχουν την αφέλεια να εκτοξεύουν χοντράδες, που είναι όμως αλήθειες, για μια στιγμή νόμισα πως μέσα από το ποίημα αυτό βρήκα το ζώδιο της ποιήτριας, για να απογοητευτώ λίγο μετά, όταν σε άλλο της ποίημα η ίδια αποκαλύπτει πως το ζώδιό της είναι Ζυγός.
 
Πάλι για τις αλήθειες που θα ήταν προτιμότερο να μην ξεστομίζονται είναι και το ποίημα «Σιλικονούχα χείλη». Πιο συγκεκριμένα: «Πάνω στην προσπάθεια/ να κρατήσω το στόμα μου κλειστό/ για να μην εφορμήσει η γλώσσα κι επιτεθεί/ είχαν πρηστεί τόσο τα χείλη/ [… που] με ρώταγαν με γνήσια απορία/ αν έχω προσθέσει σιλικόνη».
 
Το ίδιο συμβαίνει και στο ποίημα «Κλινική περίπτωση».  Οι λέξεις που  αναγκάζεται να χρησιμοποιήσει είναι, όπως λέει η ίδια, «λιμαρισμένες, πανταχόθεν, στρόγγυλες/ κι αποστειρωμένα ουδέτερες/ μην τυχόν και (προ)καλέσεις, (εξ ) ερεθίσεις, (εξ)εγείρεις», με αποτέλεσμα να παύει πια να ξέρει πώς να εκφράσει, αλλά και να νιώσει τα συναισθήματά της.
 
Στην προσπάθεια να μην πληγώσει το περιβάλλον της, πληγώνεται η ίδια, με αποτέλεσμα να συσσωρεύονται: «τα αισθήματα που δεν έδειξα/ τις σκέψεις που δεν άρθρωσα/ τα λόγια που δεν εκστόμισα/ στις κρίσιμες καμπές της ζωής μου».  Αναφέρομαι στο ποίημα «Μετακόμιση». 
 
Το ίδιο μοτίβο συναντάμε και στο ποίημα που έδωσε τον τίτλο του βιβλίου  «Η φανερή γοητεία των φωνηέντων», όπου η ποιήτρια ξεκάθαρα δηλώνει: «με καθηλώνει από μικρή η καταφανής εξωστρέφειά τους». Κι εδώ το δίλημμα  είναι αν είναι προτιμότερο  να εξωτερικεύσουμε ή να αποσιωπήσουμε, να έρθουμε σε σύγκρουση ή να την αποφύγουμε και σε τελική ανάλυση να ζήσουμε πραγματικά ή όχι.

Γιατί τα  απωθημένα οδηγούν σε μια ζωή που δεν βιώθηκε και προκαλούν την αναζήτηση στο: πώς να ζει κανείς; Οδηγούν στην «Καταιγίδα εν κρανίω» και στη «Ναυτία» και δεν πρόκειται μόνο για τους τίτλους των  επόμενων ποιημάτων, μέσα στην προσεκτικά μελετημένη αλληλουχία  τους στη συλλογή, μα και για τις συνέπειες αυτής της σύγκρουσης –πότε εσωτερικής, πότε εξωτερικής με τον γύρω κόσμο. Η μη αποδοχή του φέρνει την ανάγκη να δημιουργηθεί ένας εναλλακτικός κόσμος, όπου το πρόσωπο θα νιώθει άνετα και με τον εαυτό του, μα και με το περιβάλλον. Μιλάμε για το ποίημα «Παιχνίδια αντίληψης»: «Έχω ζήσει μια ολόκληρη/ παράλληλη ζωή/ μες στο μυαλό μου/ μια ζωή/ τελείως διαφορετική/ απ’ αυτήν/ που διεκπεραιώνω καθημερινά./ Στο παρελθόν/ συχνά αναρωτιόμουν/ ποια είναι πιο πραγματική./Τώρα τελευταία/ ποια είναι  η πραγματική». 

Αμυντικές τακτικές στην αντιπαράθεση ατόμου/συνόλου 

Στην αντιπαράθεση ατόμου/συνόλου, το άτομο πρέπει να σχεδιάσει τις αμυντικές του τακτικές, με τις οποίες όσο μπορεί κι όπως μπορεί να διαφυλάξει την αξιοπρέπειά του. Σε τέτοιου είδος τεχνικές αναφέρεται στο ποίημα : «Αποστολή εξετελέσθη».  Στο ποίημα λέει:
 «όταν/ ο έμπλεος  βρυχηθμός μου/ δεν επαρκεί/ το μεστό κατανοήσεως νεύμα της κεφαλής μου/ δε φθάνει/ ή και/ το υπερχειλίζον συμπαραστάσεως χαμόγελό μου/ δεν είναι αρκετό/ τότε/ επιστρατεύω/μ’ αξιοζήλευτη ετοιμότητα/ μία στρατηγικά επιλεγμένη/ απ’ το εφεδρικό μου οπλοστάσιο/ λέξη/ όπως «ανυπερθέτως», «αναφανδόν» […] Και/ ω, του θαύματος/ η επικοινωνία μου με τους άλλους/ έχει ολοκληρωθεί  επιτυχώς.»
 
Ακούγεται περίεργο για άτομο που του αρέσει ο Μπουκόβσκι!!! Αν και υποπτευόμαστε, πως μάλλον θα προτιμούσε να χρησιμοποιήσει την άλλη της στρατηγική  επιλογή,  όπως αναφέρει πιο κάτω στο ίδιο ποίημα, το «αγαπημένο της κουραφέξαλα» (Αργότερα  θα επιστρέψουμε ξανά σε αυτή την τακτική).
 
 Μια άλλη αμυντική στάση είναι η…  «Επιστροφή στη μήτρα»   
η απομόνωση σε ασφαλές περιβάλλον, λόγω αμηχανίας από διάφορες καταστάσεις. Σε αυτό το ποίημα υπάρχει και ο ωραίος αυτοσαρκασμός:
«καθόσον δεν προκαλώ ποτέ τέτοιες συρράξεις–/ δεν το επιτρέπει η αγωγή μου/  ή μήπως η έπαρσή μου;», το τελευταίο τονισμένο με πλάγια γραφή.
 
 Μια τρίτη αμυντική στρατηγική, όπως την βλέπουμε στο «Σφιγμένα δόντια» είναι: «μια σύσπαση κάποιων μυών σ’ ένα υποτιθέμενο μειδίαμα/ μειλίχιο, στραβό και άτονο/ με το οποίο προσπαθώ κακήν κακώς να ορθώσω/ ανάστημα/πλην όμως/ το τελευταίο πάντα υπολείπεται/ […]του (εκάστοτε) ύψους των περιστάσεων.». Τελικά ο αυτοσαρκασμός είναι η τελευταία  της αμυντική γραμμή. 

Ο χρόνος και η άλλη πλευρά της ζωής, ο θάνατος 

Στη θεματολογία της Πολύνας Μπανά, δεν μπορεί να λείψει και η σχέση της με τον Χρόνο. Κι εδώ δεν πρόκειται για το παρελθόν, μα για χρόνο που αντιμετωπίζει την άλλη πλευρά της ζωής –τον θάνατο. Και βέβαια νικάει η ζωή, μια που προτιμάει σαν μέρες μνήμης και απόδοσης τιμών στους εκλιπόντες, τη μέρα των γενέθλιων  τους κι όχι της κοιμήσεως.  Εδώ κάνει κι ένα ωραίο λογοπαίγνιο στο μότο του ποιήματος  «Στην –δική μου– μνήμη του».
 
 Στη σχέση με τον χρόνο αναφέρεται και σε άλλα ποιήματά της,  όπως «Αντιστροφή ρόλων», μα και στις «Φρούδες υποσχέσεις», όπου βλέπουμε και μια απογοήτευση,  για τη σοφία «που μου έταξαν», που δεν έρχεται όμως με την ηλικία. Για να ισχυριστεί στο επόμενο και τελευταίο ποίημα της συλλογής, στο «Επιμύθιο»,  .πως με το πέρας του χρόνου, όχι μόνο χάνει τον νεανικό της ενθουσιασμό, μα και κυρίως δεν μπορεί πια «να μισήσει τίποτα και κανέναν». Και ίσως αυτό είναι η ωριμότητα, να μην μπορείς να μισήσεις, να κατανοείς τους άλλους και ίσως να τους συγχωρέσεις;
 
Και πάλι στον χρόνο –αυτή τη φορά σε ένα από τα γνωρίσματά του– τη συχνότητα με την οποία επαναλαμβάνονται τα φαινόμενα, δηλαδή στον ρυθμό, στον οποίο αναφέρεται  στο Chorus line”.  
 
Μια άλλη περίεργη χροιά, στη θεματολογία της είναι το κάπως εγκεφαλικό «Ονοματοδοσία», όπου έχουμε και σουρεαλιστικά στοιχεία: «Είμαι ανύπαρκτη/ (περνώ μπροστά από καθρέφτες/ κι απουσιάζει παντελώς/ η αντανάκλασή μου». 

Γλώσσα  καθόλου καθημερινή και συνηθισμένη 

Μετά τη θεματολογία, πρέπει να αναφερθούμε στα εκφραστικά μέσα, που χειρίζεται  η ποιήτρια, στη φόρμα που πλάθει.
  
Πρώτο απ’ όλα είναι η γλώσσα. Αν και τα ποιήματά της είναι κατανοητά, η γλώσσα της δεν είναι καθόλου καθημερινή και συνηθισμένη. Θα μπορούσε μάλιστα να δυσκολέψει τον αναγνώστη. Π.χ. «έμπλεο», «πανταχόθεν», «εγχέω», τα «αναφανδόν» και το «ανυπερθέτως» που αναφέραμε. Και δεν πρόκειται μόνο για τις αμυντικές επιλογές της, όπως τονίσαμε πιο πάνω, όπου εσκεμμένα χρησιμοποιεί εκλεπτυσμένες  εκφράσεις. Αυτές οι λέξεις τής έχουν γίνει ο απαραίτητος και μοναδικός τρόπος έκφρασης, με τον οποίον μπορεί να αποδώσει έννοιες και συναισθήματα, είναι οργανικά συνδεδεμένες με τον τρόπο που σκέφτεται  και μιλάει, και για καλό ή για κακό  είναι το επίπεδό της.  Τονίζω –το υψηλό επίπεδό της και μην νομίζεται πως αυτό δεν ευθύνεται ώρες ώρες και για τις αμηχανίες της και για τις μοναξιές της, για τις επάρσεις, μα  και για  τους αυτοσαρκασμούς της. Έχουμε το γλωσσικό φαινόμενο,  όπου  η εκλεπτυσμένη γλώσσα χρησιμοποιείται σαν  άμυνα, μα  ίσως και σαν αντίσταση κατά της αρχής, σαν  κόντρα σε κάποιο κατεστημένο ανεξαρτήτως από την ταξική προέλευση του ατόμου που χρησιμοποιεί τη γλώσσα.  Πρόκειται όχι μόνο για ιδεολογική θέση, μα και για αισθητική πλατφόρμα, και γιατί όχι για την αίσθηση του χιούμορ. Το ψηλό μορφωτικό επίπεδο δεν σημαίνει απαραίτητα και συγκεκριμένη ταξική καταγωγή, ή υποχρεωτική αποδοχή πραγμάτων και νοοτροπιών. Και είμαι βέβαιος πως κάπου εδώ είναι οι επιρροές από τον  Μπορίς Βιαν και  τον Τσαρλς Μπουκόφσκι. 

Αγαπημένη της τεχνική, η αντίθεση 

Εκτός από την ιδιόμορφη γλώσσα  η ποίηση της Πολύνας Μπανά έχει τη δική της δομή και στήσιμο του ποιήματος. Αγαπημένη της τεχνική είναι η αντίθεση,  όπου συνήθως το δεύτερο μέρος έρχεται σε αντίθεση με το πρώτο και μέσα από αυτή την ανατροπή φτάνουμε στο αποτέλεσμα, που είτε είναι το ξεκαθάρισμα της ιδέας είτε μας οδηγεί  στο επιθυμητό συναίσθημα, όπως το επιδιώκει η ίδια. Συχνά αυτό γίνεται με εγκεφαλικό τρόπο είτε με λογοπαίγνια είτε με αφηρημένες έννοιες.  Οι εικόνες, που χρησιμοποιεί δεν είναι φτιαγμένες για να μαγέψουν ή να αποπλανήσουν τον  αναγνώστη, είναι λιτές χρησιμεύουν  για να διευκολύνουν την προώθηση της ιδέας και μόνο.  Στο ποίημα «Το μόνο που μένει» έχουμε μια  σειρά από εναλλασσόμενες  αφηρημένες έννοιες με εικόνες. Πχ: «η μνήμη της φωνής»  –η μνήμη = αφηρημένη  έννοια, κι αμέσως μετά: «ένα συρτάρι με κλειδιά, ταυτότητες, ληγμένα διαβατήρια»  –ορατή εικόνα,  ακολουθεί: «Σκόρπιες κουβέντες» –αφηρημένες  έννοιες, «σπαράγματα εκφράσεων»  –αφηρημένες,
κι  ακολουθεί καταρράκτης από εικόνες που μόλις τις προβάλλει και βιάζεται να τις επεξηγήσει με άλλες αφηρημένες έννοιες:

«ένα βλέφαρό που πεταρίζει»  –ορατή εικόνα κι ακολουθεί το:
«σε ώρες οριακού εκνευρισμού», «ένα χαμόγελο που στραβώνει»  –ορατή εικόνα, και μετά: «Σε στιγμές ύψιστης αμηχανίας», «μπροστά σε ανέξοδες διαχύσεις». Μέχρι κι ο τίτλος της συλλογής της αντιπροσωπεύει αυτήν την προτίμησή της. 

Ενσωματώνοντας επιτυχώς αφηρημένες έννοιες 

Γιατί όμως τόσες αφηρημένες έννοιες κι όχι εικόνες, μπορεί να αναρωτηθεί κανείς; Ο σκοπός της τέχνης  είναι η συγκίνηση, η δημιουργία συναισθήματος, που θα μας οδηγήσει στην ιδέα. Αυτό μπορεί να γίνει είτε με εικόνες που διεγείρουν τον συναισθηματικό μας κόσμο  είτε με  έννοιες που θα ξεκλειδώσουν εικόνες,  ή θα επιδράσουν άμεσα  στο συναίσθημα. Σας παραθέτω μια σειρά από αφηρημένες έννοιες, που αμέσως αφυπνίζουν συναισθηματικές καταστάσεις: Π.χ. αγάπη, μίσος, απιστία, βία,  αισθησιασμός, λαγνεία, για να μην προχωρήσω σε άλλη κατηγορία όπως  ανθρωπισμός, πατριωτισμός, μητρότητα κ.λπ.  Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως οι  σύγχρονοι άνθρωποι  και φυσικά οι δημιουργοί, αντλούν  ένα μεγάλο μέρος των παραστάσεων και των εμπνεύσεών  τους  από  τοπία, καταστάσεις,  συγκρούσεις που μπορεί να μην  έχουν δει άμεσα, να μην  έζησαν οι ίδιοι, μα έχουν βιώσει μέσα από την Τέχνη τη λογοτεχνία και την τηλεόραση. Αυτό δεν είναι απαραιτήτως κακό. Άλλωστε ή ζεις τη ζωή, ή γράφεις για τη ζωή. Ο Ζορμπάς είχε τις  αυθεντικές εμπειρίες, τα βιώματά  του όμως τα περιέγραψε ο λόγιος, Καζαντζάκης. Σκεφτόμαστε όχι μόνο με εικόνες, μα και με αφηρημένες   έννοιες, που όμως τις εκλαμβάνουμε ως κάτι εντελώς φυσικό. Ζούμε με αυτές, αισθανόμαστε με τη βοήθειά τους και γιατί όχι δημιουργούμε τέχνη, χρησιμοποιώντας  αυτές τις κατηγορίες κάτι που με μεγάλη επιτυχία κάνει  η Π. Μπανά στο ποιητικό της έργο.
  
Και για να τελειώσω. Στην ποίηση η Π.Μπανά ακολουθεί τον δικό της δρόμο. Είναι  μια πορεία μοναχική και δύσκολη! Τα ποιήματά της αν και κατανοητά κρύβουν μέσα τους το βάθος, μα και την αγωνία της αναζήτησης ενός ευαίσθητου και σκεπτόμενου ατόμου. Και το τελικό αποτέλεσμα την δικαιώνει!

Διαβάστε το ένθετο αφιέρωμα από τη βιβλιοπαρουσίαση εδώ
Αναλυτικά το ρεπορτάζ από τη βιβλιοπαρουσίαση εδώ

google-news Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.