Χαρης Μιχαλοπουλος* «Μια εξαιρετη απο καθε αποψη και μνημειωδης μεταφραση “Των Ανθεων του Κακου” του Μπωντλαιρ»

Σαρλ Μπωντλαίρ, «Τα Άνθη του Κακού», σε μετάφραση και επιλεγόμενα Γ. Κεντρωτή, Gutenberg, Aθήνα 2018

Αγαπώ τη μετάφραση. Αγαπώ και τους μεταφραστές. Για να είμαι περισσότερο ειλικρινής συμπάσχω μαζί τους, καθώς θαυμάζω την επίπονη και επίμονη μάχη (μάχη κανονική, όχι μεταφορική, με όπλα, αίμα και ιδρώτα, μα και με ξενύχτι, διαγραφές και αμφιβολίες) να οπτικοποιήσουν το αόρατο, να σαρκώσουν το άυλο, να αποκαλύψουν το λανθάνον, να παγιδεύσουν αυτό που πάντα θα διαφεύγει. Όταν γίνεται λόγος για τη μετάφραση, φέρνω συνήθως στο μυαλό μου την εικόνα μιας λεπτής, εύθραυστης, ολισθηρής επιφάνειας πάγου πάνω στην οποία γλιστρά με εξωφρενική ταχύτητα, ίπταται σχεδόν, ο πατινέρ-μεταφραστής, ο οποίος ταυτόχρονα κρατάει στην αγκαλιά το βιβλίο που μεταφράζει. Ο δεξιοτέχνης  πατινέρ δεν εμποδίζεται καθόλου από αυτό το βάρος. Κάθε άλλο. Χρησιμοποιεί το σώμα, τον λόγο, τη σκέψη του ελεύθερα. Εκτινάσσεται στον αέρα εκτελώντας με επιδεξιότητα την αξιοζήλευτη χορογραφία του. Φέρνω όμως και μιαν άλλη εικόνα στον νου· εκείνη μιας εξίσου λεπτής, εύθραυστης και ολισθηρής επιφάνειας της κινούμενης άμμου, όπου ο μεταφραστής κρατώντας στην αγκαλιά το βιβλίο που μεταφράζει βουλιάζει αργά, αποχαυνωτικά και ταυτόχρονα εφιαλτικά στο τέλμα που τον περιβάλλει και μέσα σε λίγες στιγμές δεν υπάρχει ίχνος ούτε από αυτόν ούτε από το βιβλίο που κρατούσε.
 
Εμείς ευτυχήσαμε για άλλη μια φορά να παρακολουθούμε τον Κεντρωτή να εκτελεί με σπάνια επιδεξιότητα τα εντυπωσιακά τριπλά άξελ, τα σάλκχο και τα φλιπ του, καθώς μας παραδίδει αυτήν την εξαίρετη από κάθε άποψη και μνημειώδη, θα μου επιτρέψετε να πω, μετάφραση «Των Ανθέων του Κακού» του Μπωντλαίρ.
 
Στην πραγματικότητα ο ανά χείρας τόμος δεν είναι ένα βιβλίο αλλά πολλά βιβλία μαζί. Και δεν αναφέρομαι εδώ στο προφανές της δίγλωσσης έκδοσης, μέσω της οποίας το ελληνικό κοινό αποκτά πρόσβαση στην οριστική έκδοση των ποιημάτων, όπως αυτά περιλαμβάνονται στην δίτομη έκδοση του 1975-76 από τον Κλωντ Πυσουά, Καθηγητή του Πανεπιστημίου της Σορβόνης. Παρενθετικά να σημειώσω πως ο Κεντρωτής συμπεριλαμβάνει (σε πρωτότυπο και μετάφραση) και τα τέσσερα Σχέδια Προλόγου και τα δύο Σχέδια Επιλόγου στα «Άνθη του Κακού» που είχε κατά καιρούς εκπονήσει ο Μπωντλαίρ. Αναφέρομαι στο γεγονός πως η μετάφραση του Κεντρωτή συνοδεύεται από «Επιλεγομένα του Μεταφραστή» συνολικής έκτασης 276 σελίδων (565-840) που με περισσή σεμνότητα τοποθετούνται επιλογικά, μετά το μετάφρασμα. Δεν είναι μόνο η εντυπωσιακά μεγάλη έκταση των «Επιλεγομένων» αλλά κυρίως το περιεχόμενο και η επιστημονική (όχι όμως αποστειρωμένη) πραγμάτευση που καθιστούν το τμήμα αυτό του βιβλίου μια εν δυνάμει αυτόνομη μελέτη  για τον Μπωντλαίρ, τα «Άνθη του Κακού», τη νεοτερικότητα (μεταξύ άλλων). Εδώ ο αναγνώστης θα βρει όλες εκείνες τις πληροφορίες που θα τον καταστήσουν θεωρητικά και αναγνωστικά επαρκή, ώστε να εκτιμήσει και να απολαύσει στο μέγιστο την αισθητική και την ιδεολογία της συλλογής. Εκκινώντας από ευσύνοπτα βιογραφικά στοιχεία και πληροφορίες σχετικά με την εκδοτική περιπέτεια του έργου ο Κεντρωτής με λόγο γλαφυρό αλλά πάντα με την δέουσα επιστημονική τεκμηρίωση εξετάζει τον νεωτερικό χαρακτήρα του μπωντλαιρικού κειμένου αναδεικνύοντας τις πολυάριθμες και πολύσημες πτυχές του. Μπένγιαμιν, Αντόρνο, Μπατάιγ συνδράμουν τον Κεντρωτή στην προσέγγιση και κριτική παρουσίαση. Ενδεικτικά και μόνο αναφέρω ελάχιστα από τα θέματα που εξετάζονται, όπως η αλληγορία, ο ρόλος του αναγνώστη, η σχέση του Μπωντλαίρ με τον Πόε, το κάλλος, το spleen, η μελαγχολία, η ανθρωπογεωγραφία της συλλογής, η άβυσσος, η μνήμη και η ανάμνηση. Απόλαυσα ιδιαίτερα την αναφορά στην κατά Γκέοργκ Λούκατς πραγμοποίηση υπό μια μαρξική προοπτική, ενώ θα μου επιτρέψετε να εξομολογηθώ πως ως λατινιστής αναπόφευκτα στάθηκα λίγο παραπάνω στη σχέση του Μπωντλαίρ με την αρχαιότητα και δη τη ρωμαϊκή.
 
Το δεύτερο και τελευταίο τμήμα των «Επιλεγομένων» από μόνο του αποτελεί ένα εξαιρετικό, προκλητικό και γι’ αυτό πολύτιμο κείμενο σχετικά με τα μεταφραστικά πιστεύω του Κεντρωτή. Ένα κείμενο, όπου η μεταφραστική θεωρία και πράξη παρουσιάζεται όχι αξιωματικά αλλά μέσα από τη συνομιλία με διακείμενα που εκκινούν από τις θέσεις του Γερμανού ποιητή Στέφαν Γκεόργκε, ο οποίος υπήρξε ο πρώτος μεταφραστής του Μπωντλαίρ στα γερμανικά. Σύμφωνα με τον Γκεόργκε ο μεταφραστής οφείλει να υπερβεί τη μοίρα του και να πλέξει ποίηση γύρω από την ποίηση που μεταφράζει. Πρέπει να δημιουργήσει, να γίνει ένας «αναπεριποιητής». Τέτοιας ποιότητας μεταφράσεις είναι για τον Κεντρωτή οι μπωντλαιρικές μεταφράσεις των Σημηριώτη, Καρυωτάκη και Παράσχου. Ο Κεντρωτής έχει ξεκάθαρες απόψεις σχετικά με τη μετάφραση και τις υπερασπίζεται με θάρρος και τόλμη. Άλλωστε, η μακρόχρονη και επιτυχημένη πορεία του στον χώρο τού το επιτρέπει, αν όχι του το επιτάσσει. Γράφει χαρακτηριστικά: «το μεταφρασμένο ποίημα πρέπει να διαβάζεται ως ποίημα στη γλώσσα αφίξεως ωσάν να έχει, με άλλα λόγια, γραφτεί κατ’ ευθείαν στη γλώσσα αφίξεως: ωσάν να είναι, δηλαδή, ποίημα πρωτότυπο» (815-816). Γι’ αυτό και η δίγλωσση έκδοση αποτελεί κατά τη γνώμη μου σοφή επιλογή. Αριστερά του μεταφράσματος έχει τοποθετηθεί το γαλλικό πρωτότυπο όχι με στόχο τη διαπίστωση της μεταφραστικής πιστότητας. Κάθε άλλο. Δανείζομαι και πάλι τα λόγια του Κεντρωτή: «ελληνική μετάφραση των Fleurs du Μal εκπονείται εγκύρως μόνο, αν αναδειχθεί σε κεντρική θέση η διαφορικότητα του σταθερού γαλλικού πρωτοτύπου και του παραχθησόμενου ελληνικού μεταφράσματος». Υπό αυτήν την έννοια, τα δύο κείμενα (γαλλικό και ελληνικό) αναπνέουν παράλληλα και αυτόνομα, με το βλέμμα του αναγνώστη να κινείται ελεύθερα μεταξύ τους σε ένα πλαίσιο αλληλοσυμπληρωματικότητας και όχι αλληλοαποκλεισμού.
 

Επομένως, το ζητούμενο για τον Κεντρωτή η ισοδυναμία μέσα στη διαφορά είναι. Σε αυτήν τη βάση ο διαμεσολαβητής μεταφραστής διαβάζει, ερμηνεύει και προσφέρει τη δική του μοναδική και ιδιαίτερη απόκριση στη γλώσσα του πρωτοτύπου. Και είναι κάθε μετάφραση μοναδική, γιατί το προσωπικό ύφος του μεταφραστή  επενεργεί καταλυτικά  στη μεταφραστική διεργασία. Είναι προφανώς αδύνατο στον περιορισμένο χρόνο που έχω να σχολιάσω τον πλούτο των λεξιλογικών, υφολογικών και μετρικών χαρακτηριστικών της ποιητικής ιδιολέκτου του Κεντρωτή. Άλλωστε αυτό γίνεται εύκολα αντιληπτό μέσα από τις αναγνώσεις των φοιτητών μας. Θα αρκεστώ εδώ απλώς να υπογραμμίσω πως η μετάφραση του Κεντρωτή είναι εξαιρετικά επιτυχής, γιατί καταφέρνει πρωτίστως να πραγματώσει γλωσσικά more neoterico τη νεοτερικότητα του πρωτοτύπου. Ούτε μέσα από μηχανιστική μεταφορά ούτε μέσα από δουλική μίμηση αλλά μέσα από ελεύθερη ποιητική δημιουργία. Το νεοελληνικό κείμενο φράζει εκ νέου, μετα-φράζει, τη ρηξικέλευθη νεοτερικότητα του γαλλικού πρωτοτύπου με τους γλωσσικούς και αισθητικούς όρους και προϋποθέσεις της γλώσσας αφίξεως. Εδώ ακριβώς έγκειται η πολύτιμη συνεισφορά του Κεντρωτή, ο οποίος επιλέγει (και πάλι) τον δύσκολο δρόμο της ρήξης, της ανατροπής, εντέλει της ανανέωσης. Επιπλέον, πρόκειται για μια μετάφραση νέα, η οποία όμως έχει μνήμη. Μνήμη κειμενική των νεοελληνικών μεταφράσεων που έχουν  διαμορφώσει το πλαίσιο της πρόσληψης του μπωντλαιρικού έργου στην Ελλάδα από τα τέλη του 19ου και κυρίως κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα. Ο Κεντρωτής πατώντας σταθερά στα πόδια του και με θάρρος απηχεί γλωσσικά, άρα εγγράφει εκ νέου  απόηχους από τις μεταφραστικές απόπειρες των Ουράνη, Σημηριώτη, Σκαρίμπα, Παράσχου για να αναφέρω μόνο ελάχιστους από τους Νεοέλληνες μεταφραστές του Μπωντλαίρ.
 
Ένα άλλο βασικό χαρακτηριστικό της παρούσας μετάφρασης είναι η προσεκτική απόδοση του μέτρου, της ομοιοκαταληξίας, των παρηχήσεων, του ύψους, του τόνου, της χροιάς του μπωντλαιρικού λόγου στο νεοελληνικό μετάφρασμα. Ο Κεντρωτής στα «Επιλεγόμενά» του τονίζει εμφατικά την αξία της ποίησης ως ήχου, καθώς και την ανάγκη το μετάφρασμα να απαγγέλλεται. Γι’ αυτό και οι εκδόσεις Gutenberg μας δίνουν τη δυνατότητα, πέραν του βιβλίου, να ακούσουμε διαδικτυακά τον ίδιο τον μεταφραστή να διαβάζει εξαιρετικά ως άλλος υποκριτής/actor ποιήματα της συλλογής.

Ασφαλώς και θα ήταν μεγάλη παράλειψη αν δεν αναφερόμουν στην άψογη εκδοτική εμφάνιση του βιβλίου. Δεν υπέπεσε στην αντίληψή μου κανένα τυπογραφικό σφάλμα. Επιπλέον, ο σχεδιασμός και η επιμέλεια του βιβλίου  είναι αποτέλεσμα συνεργασίας πολλών ανθρώπων: της Δανάης, του Γιώργου και του Κώστα Δαρδανού, καθώς και του ίδιου του μεταφραστή, ενώ φέρει ξεκάθαρα τη σφραγίδα του επιμελητή και επικεφαλής του σχεδιαστικού τμήματος των εκδόσεων Gutenberg Γιάννη Μαμάη, τον οποίο είχαμε τη χαρά πριν από λίγο καιρό να φιλοξενήσουμε στο Τμήμα μας.
 
Κλείνοντας, ο Ρωμαίος ποιητής Έννιος, ο οποίος έζησε στις αρχές του 2ου αιώνα π.Χ. και θεωρείται ο θεμελιωτής του έπους στη Ρώμη, στο έργο του Annales προσπαθώντας να συνεχίσει το νήμα της επικής ποίησης του Ομήρου, βλέπει σε όνειρο πως ο ίδιος ο Όμηρος τον πλησιάζει και έρχεται κοντά του. Το έργο δυστυχώς έχει σωθεί αποσπασματικά. Ο στίχος που σώζει την αναφορά, αν και τραυματισμένος, διαβάζει: visus Homerus adesse (απ. 5 Warmington). Κρατώντας τον ανά χείρας τόμο της μετάφρασης των «Ανθέων του Κακού» δεν δυσκολεύομαι να φανταστώ τον πολύγλωσσο Κεντρωτή να μεταφράζει από τα ελληνικά στα λατινικά και να περιγράφει με τα ίδια λόγια τη δική του παρόμοια εμπειρία ως εξής: visus Carolus adesse.
Δεν χρησιμοποίησα τυχαία το παράδειγμα του Έννιου:
α) Τη συνάντηση με τον Όμηρο που περιγράφει ο Ρωμαίος ποιητής μιμήθηκε πολλούς αιώνες μετά ο Κόντες Διονύσιος, ο Σολωμός στο ποίημα του «Η σκιά του Ομήρου» (το οποίο -ειρωνεία!- σώζεται επίσης αποσπασματικά), όπου ο Σολωμός  φαντάζεται σε ένα ακρογιάλι να τον πλησιάζει ο Όμηρος. Και ξέρω καλά πόσο πολύ (και δικαίως) αγαπά τον Σολωμό ο Κεντρωτής.
β) Ο Έννιος ήταν πολύγλωσσος. Μιλούσε λατινικά και οσκικά και ελληνικά. Έλεγε ο ίδιος χαρακτηριστικά ότι είχε τρεις καρδιές. Ο πολύγλωσσος Κεντρωτής, μπορεί να υπερηφανεύεται πως έχει τουλάχιστον εννιά καρδιές, αν δεν κάνω λάθος στο μέτρημα.
 
Αγαπητέ Γιώργο, σε ευχαριστούμε πολύ για το πολύτιμο δώρο σου. Εύχομαι από καρδιάς να είναι καλοτάξιδο, καλοδιάβαστο και… μοσχομύριστο το νέο σου βιβλίο!
 
*O  Χάρης Μιχαλόπουλος είναι Επίκουρος Καθηγητής του Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας/Δ.Π.Θ. και ποιητής. Το κείμενο είναι η ομιλία του στην εκδήλωση παρουσίασης του βιβλίου στη Λέσχη Κομοτηναίων, την Τρίτη 19 Μαρτίου 2019. Τελευταίο του βιβλίο, που συνυπογράφει με τον Ανδρέα Μιχαλόπουλο, η «ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΛΑΤΙΝΙΚΗΣ ΕΡΩΤΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ», (εκδ. Κέδρος).

Δείτε το ρεπορτάζ από τη βιβλιοπαρουσίαση εδώ

google-news Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.