Εθνοκεντρικος επαρχιωτισμος

Του Μανόλη Γ. Βαρβούνη*

Ο καθηγητής Πασχάλης Κιτρομηλίδης, ο οποίος πρόσφατα εξελέγη τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, τον Μάρτιο του 2018, κατά την τελετή αναγόρευσής του σε επίτιμο διδάκτορα του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του ΔΠΘ, είχε μεταξύ άλλων πει ότι ένας από τους σοβαρότερους κινδύνους για τις σπουδές του Νέου Ελληνισμού είναι ο «εθνοκεντρικός επαρχιωτισμός». Την περασμένη εβδομάδα, κατά την διάρκεια της διαδικασίας πιστοποίησης του προγράμματος προπτυχιακών σπουδών του Τμήματός μας, το οποίο σημειωτέον διατηρεί συστηματικές μεταπτυχιακές σπουδές στην τοπική ιστορία, στην ερώτηση ποια είναι η πρόκληση την οποία το Τμήμα προσπαθεί να αποφύγει, η απάντηση ήταν η ίδια: «τον επαρχιακό εθνοκεντρισμό».
 
Ποιο είναι όμως το φαινόμενο αυτό, που ελλοχεύει στην ανάπτυξη τόσο των τοπικών σπουδών όσο και γενικότερα των σπουδών του Νέου Ελληνισμού, όπως έχουν πλέον οργανωθεί σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο; Συνίσταται κυρίως στο να θεωρεί κάποιος την μικρή πατρίδα ανεξάρτητη νησίδα ιστορίας και πολιτισμού, χωρίς να γνωρίζει ή να θέλει να συνυπολογίσει τις ευρύτερες συνθήκες, τις συνάφειες ή τις συγκυρίες που αποτελούν τη βάση φαινομένων και εξελίξεων. Στο να θεωρεί έναν μόνο τόπο κέντρο του σύμπαντος και να αγνοεί την περιρρέουσα ατμόσφαιρα και τις γενικότερες προοπτικές.
 
Στο πλαίσιο του εθνοκεντρικού επαρχιωτισμού ισοπεδώνεται κάθε έννοια κριτικής θεώρησης της βιβλιογραφίας, και θεωρούνται εκ των προτέρων ισάξιες οι αναφορές και οι μαρτυρίες, απ’ όπου κι αν προέρχονται. Ο τρόπος αυτός αντιμετώπισης και πρόσληψης των ιστορικών και πολιτισμικών φαινομένων κατά κανόνα ασκείται από ανθρώπους που δεν έχουν ειδική μόρφωση γι’ αυτό που επιχειρούν, και που νομίζουν εσφαλμένα ότι αρκεί η καλή θέληση, η φιλοπατρία και μια γενικής ή ειδικής προοπτικής –αλλά άλλων ειδικοτήτων– μόρφωση για να ερμηνεύσουν ιστορικά και πολιτισμικά φαινόμενα.
 
Επιπλέον, στον εθνοκεντρικό επαρχιωτισμό συνυπάρχουν και διάφορες «εθνικού τύπου» ιδέες και ιδεοληψίες: για παράδειγμα η άποψη ότι πρέπει να προβάλλεται ό,τι εκλαμβάνεται ως «εθνικά ωφέλιμο» και να αποκρύπτεται το αντίθετο, ή χειρότερα ότι πρέπει το εθνικό αίσθημα καθενός, όπως υποκειμενικά το βιώνει, να αποτελεί κριτήριο και στάθμισμα της δράσης και των άλλων. Κι έτσι κατά κανόνα εκείνος που διακατέχεται από τέτοιες απόψεις μεταβάλλεται σε ένα είδος αυτόκλητου κριτή του πατριωτισμού των άλλων, χωρίς βέβαια να διαθέτει τις ικανότητες αλλά και την δικαιοδοσία να το κάνει.
 
Γι’ αυτό και στις εκδηλώσεις του εθνοκεντρικού επαρχιωτισμού πρωτεύει μια δήθεν «εθνική» ρητορική, που στην πραγματικότητα ζημιώνει και δεν ωφελεί, καθώς παράγει λόγο και «επιστήμη» εγχώριας κοπής και για εσωτερική κατανάλωση, που δεν αναγνωρίζεται, και γι’ αυτό δεν είναι αποτελεσματική. Στα πλαίσιά του ισοπεδώνονται και ομογενοποιούνται τα ετερόκλητα, και επιχειρείται διάλογος ανάμεσα σε ανθρώπους διαφορετικών εφοδίων και επιστημονικών εξοπλισμών, κάτι που φυσικά δεν οδηγεί παρά σε λογικά αδιέξοδα και συναισθηματικά φορτισμένες κορυφώσεις.
 
Αλλά και η επίκληση «εθνικών λόγων» ουσιαστικά αποπροσανατολίζει την συζήτηση και συσκοτίζει την ίδια τη φύση των εξεταζόμενων γεγονότων ή πολιτισμικών συνθηκών, θέτοντάς τις κάτω από το κράτος μιας δήθεν εθνικής αναγκαιότητας, η οποία κατά κανόνα δικαιώνει τους εμπνευστές της. Στα πλαίσια αυτά κάποτε προσαρμόζονται και διάφορες τοπικές εκδηλώσεις ή η εθιμοταξία αναλόγων εορτών, ώστε να προβάλλεται και να παγιώνεται η συγκεκριμένη θέαση και ερμηνεία των πραγμάτων, τις οποίες μάλιστα εκ των υστέρων συχνά επικαλούνται οι ίδιοι οι εμπνευστές ή οι αυτουργοί τους για να αυτοδικαιωθούν. Δηλαδή λογικός φαύλος κύκλος.
 
Αυτή η διαπίστωση είναι που βρίσκεται πίσω από την στάση της επιστήμης να μην διαλέγεται και να μην συνομιλεί παρά με ίσων προϋποθέσεων και ανάλογης υποδομής συνομιλητές. Και τούτο καθώς οι πρακτικές αυτές δεν εκδηλώνονται βεβαίως ούτε σε θετικές ούτε σε οικονομικές, βιολογικές, ιατρικές ή άλλες επιστήμες, αλλά στα πεδία που κατεξοχήν θεωρούνται για τους εκπροσώπους του εθνοκεντρικού επαρχιωτισμού πρόσφορα, δηλαδή εκείνα της ιστορίας και του πολιτισμού, και μάλιστα στις τοπικές τους εκδοχές και εκδηλώσεις. Γιατί είναι πέρα από κάθε αμφισβήτηση ότι ο διάλογος μεταξύ ανθρώπων που ο επιστημονικός τους οπλισμός είναι ανόμοιος ή άνισος, ιδίως αν περιστρέφεται σε θέματα που η μία πλευρά γνωρίζει και μελετά και η άλλη απλώς προσεγγίζει με συναισθηματική και ιδεολογική φόρτιση όχι μόνο δεν αποδίδει, αλλά «ουδέν ωφελεί», παρά «μάλλον θόρυβος γίνεται».
 
Αντιθέτως, ο επιστημονικός, μεθοδολογικός και θεωρητικός οπλισμός που φροντίζουμε να δίνουμε στους φοιτητές μας, στη διάρκεια των σπουδών τους, βοηθά στην πλήρη και συστηματική ερμηνεία των φαινομένων, στην σύγκριση με παρόμοιες περιπτώσεις και στον περιορισμό των όποιων συναισθηματικών αντιδράσεων, που αποπροσανατολίζουν την λογική, θολώνουν την κρίση και οδηγούν σε τοπικής κατανάλωσης, αλλά πλήρως λανθασμένα και αναξιόπιστα για όλον τον υπόλοιπο επιστημονικό κόσμο συμπεράσματα.
 
Και τους εκπαιδεύουμε έτσι με την ελπίδα ότι αν έχοντας τέτοιον επιστημονικό οπλισμό δραστηριοποιηθούν ανάλογα στις τοπικές κοινωνίες των ιδιαίτερων πατρίδων ή των τόπων εγκατάστασής τους, θα καλλιεργηθεί επιτέλους και στον τόπο μας σταδιακά η παράδοση της ενασχόλησης με την τοπική ιστορία και τον τοπικό πολιτισμό ανθρώπων που μπορούν να το κάνουν αποτελεσματικά. Με τον τρόπο αυτό θα σταματήσουν να κυριαρχούν στις τοπικές σπουδές άνθρωποι καλής μεν θελήσεως, αλλά πλήρως ακατάλληλοι, οι οποίοι ενίοτε προσφέρουν πολλά στην πολιτισμική ανάπτυξη και στην ιστορική έρευνα, ακυρώνουν όμως τελικά την προσπάθειά τους με τις ιδεοληψίες, ενίοτε δε και με τον φανατισμό ή τις φονταμενταλιστικές εκδηλώσεις τους.
 
Μόνον έτσι οι σπουδές του Νέου Ελληνισμού, και στο πλαίσιό τους και οι τοπικές σπουδές, θα σταματήσουν να παραπαίουν ανάμεσα στον ερασιτεχνισμό και τις ποικίλες ιδεοληψίες, και θα στηριχθούν στα μεθοδολογικά και θεωρητικά εργαλεία εκείνα που θα τις αναδείξουν, όπως και πράγματι είναι, σε σημαντικότατο κομμάτι της επιστημονικής έρευνας. Διαφορετικά θα παράγονται κείμενα για εσωτερική μόνο κατανάλωση, που θα στουθοκαμηλίζουν και θα αποπροσανατολίζουν, απευθυνόμενα στους ήδη πεπεισμένους και απορριπτόμενα από κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο, πολλώ δε μάλλον από κάθε ειδικό επιστήμονα.
 
*Ο Μανόλης Γ. Βαρβούνης είναι Καθηγητής Λαογραφίας – Πρόεδρος του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του ΔΠΘ

google-news Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.