Ιωαννης Μ. Μπακιρτζης* «Στις μερες μας, ιστορια ειναι αυτο που μεταμορ¬φωνει τα τεκμηρια σε μνημεια»
Το βιβλίο της κ. Μαριγούλας Κοσμίδου, «Η αστική αποκατάσταση των προσφύγων στη Ροδόπη ― Τα «Προσφυγικά» και οι σχολικές υποδομές της Κομοτηνής – Κωδικοποίηση Νομοθεσίας για τη στεγαστική αποκατάσταση των προσφύγων», εκδ. «Παρατηρητής της Θράκης», Κομοτηνή 2019, εκμετρά τον ιστορικό χρόνο από του σημείου που άρχισαν τα δύσκολα της αποκατάστασης για τους πρόσφυγες στην Κομοτηνή, δηλαδή ο αγώνας της επιβίωσης, με τα ελάχιστα που διέσωσαν, κατ’ αρχάς, με τα ολίγιστα που τους εξασφάλισε η μητέρα ή μητριά πατρίδα, όπως το προτιμάτε, και με τα μέγιστα που κατόρθωσαν με την υπομονή, την αρχοντιά και την προκοπή τους, να ξαναστήσουν, ως πρόσφυγες πια, οικογένειες και σπιτικά, σχολεία κι εκκλησιές, αλλά, το κυριώτερο, ν’ αναστήσουν, μέσα από μύριες όσες στερήσεις, γενιές επιστημόνων, τεχνιτών, επαγγελματιών κι εμπόρων, κάθε λογής καρπό συνέχειας.
Ξεκινώντας από τη διάταξη των περιεχομένων του βιβλίου, επισημαίνουμε την τριμερή δόμηση του κειμένου, που αποσαφηνίζεται ήδη από τον πρόλογο, ορίζει προκαταβολικά τη μεθοδολογική, ταξινομητική προσέγγιση, ενώ η βιβλιογραφική, πρωτογενής, κειμενική και φωτογραφική τεκμηρίωση παρέχουν το υπόβαθρο των αναφορών στις οποίες μπορεί να ανατρέξει ο αναγνώστης, για να διαπιστώσει την αξιοπιστία των γραφομένων.
«Ο μεσοπόλεμος για την Ελλάδα και τη Θράκη ξεκινά περίπου μια πενταετία αργότερα, σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη»
Προκειμένου να έχουμε όμως το μεγάλο κάδρο της εποχής στην οποία αναφέρεται η εργασία για την «αστική αποκατάσταση των προσφύγων στη Ροδόπη», απαιτείται το σκίτσο της γενικής εικόνας· ώστε, θα πρέπει να εγκύψουμε σε ορισμένα στοιχεία που αφορούν το συνολικό πολιτικό και κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον της Ελλάδος αλλά και της Ευρώπης, εις τρόπον ώστε να γίνουν ευχερέστερα κατανοητά τα τοπικά δεδομένα.
Ο μεσοπόλεμος για την Ελλάδα και τη Θράκη ξεκινά περίπου μια πενταετία αργότερα, σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη, λόγω της Μικρασιατικής καταστροφής και της υπογραφής της Συνθήκης Ειρήνης της Λωζάννης που, με την συνοδεύουσα Σύμβαση της Ανταλλαγής των Πληθυσμών, επέπρωτο να μεταβάλλει ριζικά τα δημογραφικά στοιχεία της δυτικής Θράκης. Για να το αντιληφθούμε τούτο, οφείλουμε να έχουμε υπόψη μας ότι, προ της απάνθρωπης Ανταλλαγής, τα εθνοθρησκευτικά πληθυσμιακά χαρακτηριστικά της οθωμανικής διοικητικής μονάδας του Βιλαετίου της Αδριανούπολης, ήτοι του συνόλου της θρακικής επαρχίας, από τα περίχωρα της Κωνσταντινούπολης μέχρι το ποτάμιο όριο του Νέστου, εμφάνιζαν ρωμέϊκη πλειονότητα στο μεγαλύτερο μέρος της ανατολικής Θράκης, ιδίως στα αστικά κέντρα, αντίθετη δε εικόνα στη δυτική Θράκη με σαφέστατη μουσουλμανική πλειονότητα.
Περιττεύει, πιστεύω, να αναλύσουμε περαιτέρω την αντιστροφή της κατάστασης μετά την εκκένωση της ανατολικής Θράκης από το ρωμέικο πληθυσμό της και τη μαζική εγκατάσταση στη δυτική, ανατολικοθρακών, μικρασιατών και ποντίων προσφύγων, στοιχεία που εμπεριέχονται στο βιβλίο.
«Η περίοδος του πρώτου ημίσεως του μεσοπολέμου είναι για την Ελλάδα περίοδος περισυλλογής και ανασυγκρότησης από τα ανεπούλωτα τραύματα που επεσσώρρευσαν οι Βαλκανικοί»
Στο επόμενο χρονικό διάστημα, διευρύνοντας το πεδίο κι εστιαζόμενοι στην εσωτερική ελληνική πολιτική σκηνή, υπογραμμίζουμε ότι είχαν προηγηθεί ορισμένες εξελίξεις σημαντικότατες, βεβαίως, και για τη Θράκη, και εννοούμε τα αλλεπάλληλα στρατιωτικά πραξικοπήματα και την αστάθεια που συνόδευσε την ανακήρυξη της Αβασίλευτης Δημοκρατίας ενώ, μόλις το 1928, ανήλθε στην εξουσία το κόμμα των Φιλελευθέρων του Ελευθερίου Βενιζέλου, η μακροβιότερη δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση του Μεσοπολέμου.
Μεταξύ των αξιοσημείωτων εγχειρημάτων της εν λόγω κυβέρνησης, ήταν, στην εξωτερική πολιτική, η υπογραφή του Ελληνοτουρκικού Συμφώνου Φιλίας, ριζικής τομής στα μέχρι τότε πολιτικά παραδεδεγμένα, και στο εσωτερικό οι συντονισμένες προσπάθειες για την αποκατάσταση των προσφύγων, θέμα που αμεσότατα αφορούσε την θρακική επαρχία. Ωστόσο, οι όποιες πολιτικές και κοινωνικοοικονομικές πρωτοβουλίες αντιμετώπισαν σοβαρότατους ανασταλτικούς παράγοντες, όπως η εκ της Αμερικής καλπάζουσα οικονομική κρίση του 1929, που έπληξε εντός ολίγου την Ευρώπη και την Ελλάδα αναπόδραστα, όπως και η προϊούσα άνοδος του φασισμού στην Γηραιά ήπειρο, που επέπεσε και στα Βαλκάνια.
Σε όλα αυτά πρέπει να επιμετρήσουμε τις αναθεωρητικές τάσεις γειτονικών χωρών, καθώς και την επίκληση στον ούτω πως αποκαλούμενο «κομμουνιστικό κίνδυνο ή εσωτερικό εχθρό», για να αντιληφθούμε την ραγδαία εκτροπή της βενιζελικής διακυβέρνησης προς συντηρητικότερες επιλογές αλλά και την χρεοκοπία.
Κλείνοντας, στο σημείο αυτό, τη σύντομη αναφορά στις ευρύτερες συνθήκες που διείπαν την εποχή εκείνη και επικαθόρισαν και τις τοπικές εξελίξεις, δέον να υπογραμμίσουμε ότι, σε γενικές γραμμές, η περίοδος του πρώτου ημίσεως του μεσοπολέμου είναι για την Ελλάδα περίοδος περισυλλογής και ανασυγκρότησης από τα ανεπούλωτα τραύματα που επεσσώρρευσαν οι Βαλκανικοί, ο Πρώτος Παγκόσμιος και ο Μικρασιατικός πόλεμος, με τις εθνοτικές συγκρούσεις, τα προσφυγικά ρεύματα και τις επεμβάσεις των μεγάλων Δυνάμεων στην προσπάθειά τους να επιβάλλουν τα συμφέροντά τους στα Βαλκάνια και την Εγγύς Ανατολή, με παρεμβάσεις πολιτικές και στρατιωτικές.
Στο εν λόγω χρονικό διάστημα η επαρχία της δυτικής Θράκης οργανώθηκε διοικητικά σε Γενική Διοίκηση με έδρα την Αλεξανδρούπολη πρώτα και την Κομοτηνή αργότερα, κατά το Νόμο 2.782 του 1922. Αρχικά, ιδρύθηκαν πέντε Γενικές Διοικήσεις, με Νόμο του 1913, και με προφανή στόχο, οι «Νέες Χώρες» να κυβερνηθούν με ένα πιο σφικτό και άμεσο σύστημα, ώστε να γίνουν όλες οι απαραίτητες μεταρρυθμίσεις και προσαρμογές κατά τον ταχύτερο και αποτελεσματικότερο τρόπο. Των Γενικών Διοικήσεων προΐστατο ο Γενικός Διοικητής με υπουργικό αξίωμα, ευρύτατες αρμοδιότητες και εκχωρημένες σε αυτόν νομοθετικές και εκτελεστικές εξουσίες.
Ο θεσμός αυτός ήταν ευρύτατα αποκεντρωτικός, πέρα μάλιστα των ορίων της καλώς εννοούμενης τότε και σήμερα διοικητικής αποκέντρωσης. Ο Γενικός Διοικητής είχε την εξουσία του «δεσμείν και λύειν», δηλαδή, μεταξύ άλλων, να διορίζει και να απολύει υπαλλήλους, να οριοθετεί καθήκοντα, να εγκρίνει δαπάνες, να χειρίζεται, γενικά, εν λευκώ τα έσοδα και την κρατική περιουσία.
«Βιβλία ως αυτό που παρουσιάζεται, εκτός από τη γνώση και την έρευνα, απαιτούν και τόλμη»
Επιτρέψτε μου από του σημείου τούτου να εστιασθώ, και πάλι, στο πόνημα της κυρίας Κοσμίδου, εντάσσοντάς το σε ένα πλαίσιο που έχει ιδιαίτερο προσωπικό περιεχόμενο, καθώς υπηρετώ στο Τμήμα Ιστορίας & Εθνολογίας του Πανεπιστημίου μας, του οποίου το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών επιδίδεται στην επιστημονική διδασκαλία και έρευνα της Τοπικής Ιστορίας, αυτού ακριβώς του πεδίου, όπου εντάσσεται η εργασία, γεγονός για το οποίο πιστεύω πως έχω έναν παραπάνω λόγο να αισθάνομαι χαρά και τιμή για την συμμετοχή μου στην αποψινή συζήτηση.
Θέλοντας, με λίγα λόγια να υποστηρίξω την παραπάνω άποψη, επικαλούμαι τον Ζακ Λε Γκοφ, αρυόμενος από το βιβλίο του «Ιστορία και Μνήμη», όπου σημειώνει πως κύριος σκοπός της τοπικής ιστορίας είναι να αποδείξει τις δυνατότητες διείσδυσης στο παρελθοντικό υπόστρωμα, διε¬ρευνώντας κατά τόπους, κατά ομάδες πληθυσμών και για συγκε¬κριμένες χρονικές πε¬ριόδους. Η παραπάνω θεμελιώδης άποψη προσεγγίζει, επίσης, την αντίληψη του Foucault για την ανανέωση της ιστορίας, ως προς το ότι το τεκμήριο καθίσταται αντικείμενο διερώτησης.
Η ιστορία στην παραδοσιακή της μορφή, επιχειρούσε να μεταμορφώσει τα μνημεία του παρελθόντος σε τεκμήρια και να αναγκάσει αυτά τα ίχνη να μιλήσουν. Τα τελευταία, από μόνα τους, συχνά δεν είναι καθόλου λεκτικά ή βγάζουν σιωπηρά άλλο πράγμα από εκείνο που λένε· στις μέρες μας, ιστορία είναι αυτό που μεταμορ¬φώνει τα τεκμήρια σε μνημεία, και, εκεί που αποκρυπτογραφούσαμε τα ίχνη που άφη¬σαν οι άν¬θρωποι, εκεί που προσπαθούσαμε να αναγνωρίσουμε στο κενό τί ήταν αυτά τα ίχνη, ξετυλίγεται μια μάζα στοιχείων τα οποία στο εξής πρέπει να απομονωθούν, να ομαδοποιηθούν, να καταστούν προσιτά, να συσχετισθούν, να συσταθούν σε σύνολα.
Βιβλία ως αυτό που παρουσιάζεται, εκτός από την γνώση και την έρευνα, απαιτούν και τόλμη, ακόμη και σήμερα στον βαλκανικό μας περίγυρο, όπου ακόμη υπάρχει, ενίοτε δε και αναζωπυρώνεται η εθνική διαπάλη για ό,τι θεωρείται ως φαντασιακή απόδοση της εθνικής ολοκλήρωσης.
«Οι ίδιες οι τραυματικές ιστορικές εξελίξεις δυσκόλευσαν ακόμη περαιτέρω την έρευνα της τοπικής ιστορίας»
Μην ξεχνούμε και τα ιδιαίτερα προβλήματα για την καλλιέργεια της τοπικής ιστορίας στο τραυματικό πρόσφατο παρελθόν της μετεμφυλιακής εποχής και του Ψυχρού πολέμου, οπότε με την υπαγωγή της Ελ¬λάδας στο δυτικό στρατόπεδο άλλαξαν μεν ορισμένες από τις εθνικές προτεραιό¬τητες όμως η λανθάνουσα ή μη, «εθνοκεντρική ιστοριογραφική αντίληψη» όχι μόνον δεν έπαψε να αποτελεί την κυρίαρχη ιδεολογία, αντιθέτως, εμπλουτίστηκε με νέα πολιτικοϊδεολογικά επιχειρήματα.
Ο φόβος των εθνικών διεκδικήσεων επεκτάθηκε και έγινε και κίνδυνος της ευστάθειας του πολιτικοκοινωνικού καθεστώτος. Κάτι τέτοιο μπορούσε να προέλθει για παράδειγμα, αν η έρευνα του τοπικού παρελθόντος ανεδείκνυε γλωσσικές ή γενικώτερες πολιτισμικές προτιμήσεις «εκτός γραμμής» ή συνήγειρε νωπές μνήμες που έπρεπε να εξοβελιστούν στην λήθη.
Ακόμη, οι ίδιες οι τραυματικές ιστορικές εξελίξεις δυσκόλευσαν ακόμη περαιτέρω την έρευνα της τοπικής ιστορίας. Η προηγηθείσα, το 1922, προσφυγοποίηση του συνόλου του Ρωμέικου πληθυσμού από την ανατολική Θράκη, τη Μικρασία και τον Πόντο προς τις δυτικοθρακικές πόλεις απέκοψε από τις ρίζες τους τους ανθρώπους που περιήλθαν σε αυτήν την κατάσταση, με αποτέλεσμα οι δυνατότητες πλέον της ανίχνευσης της συνέχειας να υπόκεινται και σε ανυπέρβλητες πρακτικές δυσκολίες. Η διατήρηση της πολιτικοκοινωνικής δυναμικής του Εμφυλίου και τις αμέσως επόμενες δεκαετίες οδήγησε, συνακόλουθα, στη συντήρηση της άγνοιας για την τοπική ιστορία.
«Η ανά χείρας εργασία εντάσσεται στη μοντέρνα τάση της μικροϊστορίας, δηλαδή στην ανίχνευση μιας επιμέρους πτυχής στην πρόσφατη μνήμη του αστικού κέντρου της Κομοτηνής»
Κλείνοντας το σημείωμα τούτο, περιοριζόμαστε σε μια σύντομη αρίθμηση των όσων πιστεύουμε ότι συνεισφέρει η συγγραφέας με το πόνημά της:
- Να έρθουν σε επαφή οι αναγνώστες με ιστορικά στοιχεία, ερευνήσιμα και κατανοητά.
- Να αντιληφθούν ότι η Ιστορία είναι ανθρώπινη δραστηριότητα με εντοπίσιμα κίνη¬τρα, εντεταγμένη στα ανθρώπινα μέτρα.
- Να εξοικειωθούν με την παρατήρηση, την έρευνα και την ερμηνεία απτών καταλοίπων της αστικής αποκατάστασης των προσφύγων, ξεκινώντας από τα ίχνη, αυτούσια ή αλλοιωμένα, κι από πρωτογενές υλικό.
- Να ακροασθούν πληροφορίες κι εκτιμήσεις και να νιώσουν την ανάγκη και την ευθύνη της συμμετοχής στη διάσωση της πολιτισμικής κληρονομιάς.
- Να εμβαθύνουν τον προβληματισμό τους στα ζητήματα της τοπικής κοινωνίας, μέσα στην οποία ζουν και στην ανάγκη της αναζήτησης λύσεων.
- Να προετοιμαστούν ή να διευκολυνθούν στην κατανόηση της Γενικής ιστορίας και της ευρύτερης κοινωνίας.
Υπό αυτές τις παραπάνω διαπιστώσεις, η ανά χείρας εργασία εντάσσεται στη μοντέρνα τάση της μικροϊστορίας, δηλαδή στην ανίχνευση μιας επιμέρους πτυχής στην πρόσφατη μνήμη του αστικού κέντρου της Κομοτηνής, ώστε να καταστεί δυνατή η προ¬σέγγιση της ιδιαιτερότητας αλλά και της κανονικότητας, ο συνδυασμός του κοινού τόπου με την ατομικότητα, η αντίληψη της συμμετοχής στο γίγνεσθαι.
Υποσημειώνουμε ότι η σύνταξη της παρουσίασης στηρίχθηκε σε υλικό που αντλήθηκε κυρίως από τις παρακάτω πηγές:
- Ιωάννης Μ. Μπακιρτζής, Η Θράκη του μεσοπολέμου: στοιχεία για την κοινωνία και την οικονομία της Γενικής Διοίκησης, στις αρχές της δεκαετίας του ’30, μέσα από επίσημα κείμενα της εποχής, «Αναπαραστάσεις και αποχωρισμοί: τιμητικός τόμος στη μνήμη της Μάρθας Πύλια», επιμ: Μαρία Δημάση, Πασχάλης Βαλσαμίδης, Ιωάννης Μπακιρτζής, Αλέξανδρος Παπάζογλου, Αχμέτ Νιζάμ, Κομοτηνή 2015, σσ, 257-267.
- Ι. Μ. Μπακιρτζής, Η Τοπική Ιστορία στην Ελλάδα και την Τουρκία, «Κη΄ Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο (25-27 Μαΐου 2007) Πρακτικά», Θεσσαλονίκη 2008, σσ. 348-365.
- «Διαθεματικό Εκπαιδευτικό υλικό για την Ευέλικτη ζώνη Καινοτόμων Δράσεων», Γυμνάσιο τ. Α΄- Γλωσ¬σικά Μαθήματα Τοπική Ιστορία, Αθήνα 2001.
Διαβάστε το αναλυτικό ρεπορτάζ της εκδήλωσης εδώ.
*Ο Ιωάννης Μ. Μπακιρτζής είναι επίκουρος καθηγητής του Τμήματος Ιστορίας & Εθνολογίας του Δ.Π.Θ. Το παρόν κείμενο είναι η εισήγησή του στην εκδήλωση παρουσίασης του βιβλίου της Μαριγούλας Κοσμίδου «Η αστική αποκατάσταση των προσφύγων στη Ροδόπη ― Τα “Προσφυγικά” και οι σχολικές υποδομές της Κομοτηνής – Κωδικοποίηση Νομοθεσίας για τη στεγαστική αποκατάσταση των προσφύγων» (2019), εκδ. «Παρατηρητής της Θράκης», στη Λέσχη Κομοτηναίων, τη Δευτέρα 24 Φεβρουαρίου 2020.
Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.
