Περί Πολιτικής II (Η έννοια)

1. Η λέξη πολιτική κατά κυριολεξία σημαίνει την ανήκουσα υπόθεση στην πόλη. Η λέξη πόλις ουδόλως υποδηλώνει τον οικισμό. Στην παλαιότερη γλώσσα ο οικισμός και τα κτίρια που τον αποτελούσαν αποδιδόταν με τον όρο άστυ, ενώ οι λέξεις πόλις-πολιτεία απέδιδαν η μεν πρώτη αυτό που αντιλαμβανόμαστε σήμερα ως λαό, η δεύτερη απέδιδε ό,τι αντιλαμβανόμαστε ως Σύνταγμα αλλά και ως πολίτευμα. Η χαρακτηριστική φράση του Περικλή όπως την κατέγραψε ο Θουκιδίδης στον Επιτάφιο «χρώμεθα γαρ πολιτείας ου ζηλούση τοις των πέλας νόμους» πιστοποιεί τις επισημανθείσες ανωτέρω σημάνσεις της. Ο Σοφοκλής συνηγορεί επίσης ότι η πόλις είναι ο λαός με τη φράση «η πόλις ουκ έστι, ήτις ενός ανδρός έστι».

Έτσι, ο όρος πολιτεία περιλαμβάνει δύο συνδηλώσεις, όπως τις αντιλαμβανόμαστε εμείς σήμερα και εννοεί τον συστηματικό τρόπο που συγκροτείται και ασκείται η κρατική εξουσία, όπως αυτός κατοχυρώνεται στο Σύνταγμα.

Η λέξη πόλις είναι ευρύτερη της πολιτείας, διότι δεν περιλαμβάνει μόνο το σύστημα της κρατικής εξουσίας αλλά και τα στελέχη της, δηλαδή όσοι εκ των πολιτών μετέχουν στη διαδικασία και στα όργανα που λαμβάνουν αποφάσεις. Ο όρος πολίτης αποδίδει όχι το σύνολο των κατοίκων αλλά μόνον όσους ανθρώπους διαθέτουν δεσμό με την πόλη, συνήθως φυλετικό, αν και δεν απουσιάζει η επέκταση της ιδιότητας του πολίτη σε όλους, όσοι διαθέτουν κοινό πολιτισμό με τους ήδη υπάρχοντες πολίτες. Άρα, η διάλεκτος και ενδεχομένως η αποδοχή των θεών της πόλης είναι τα στοιχεία που παρέχουν το επιθυμητό ζητούμενο. Για να υπάρξει πολίτης απαιτείται πόλις υπό την έννοια της αυτόνομης εξουσίας, δηλαδή της δυνατότητας να θεσπίζει η πόλις τους νόμους της χωρίς την παρέμβαση άλλης νομοθετικής θέλησης πέραν αυτής που διαμορφώνουν οι ίδιοι οι πολίτες.

2. Η πολιτική ως έννοια εντοπίζεται ήδη στην χαρακτηριστική διατύπωση του Αριστοτέλη για τον άνθρωπο ως πολιτικού όντος. Ακόμη δε ο όρος «πολιτικός» ονοματίζει ένα από τα έργα του φιλοσόφου Πλάτωνα. Ωστόσο, αν θελήσουμε να βρούμε τις απαρχές του όρου πρέπει να σταθούμε στον Πρωταγόρα αλλά και στον Δημόκριτο, αν και οι πληροφορίες που έχουμε για το έργο τους είναι ο Πλάτωνας και οι Ρωμαίοι. Ιδίως ο πρώτος είναι ο θεωρητικός της δημοκρατίας και τους κοινωνικού συμβολαίου, πολύ πριν να το (επανα)επινοήσουν οι αγγλοσάξονες στοχαστές του 17ου αιώνα Χομπς και Λοκ. Η πολιτική είναι συνεπώς ό,τι ανήκει στη πόλη και ό,τι αφορά, ως κοινή υπόθεση τους πολίτες.

Αν και η πόλη γεννιέται τρεις τουλάχιστον αιώνες πριν τη δημοκρατία που παρέχει στους πολίτες την αρμοδιότητα αυτοθέσμισής τους, ή, επί το απλούστερον, της αυτονομίας τους, πάντα και εξ υπαρχής ο δήμος συγκεντρώνει το ενδιαφέρον και εκφράζει το κοινωνικό σύνολο.

Η πόλις γίνεται αντιληπτή ως σχέση συνεργασίας μεταξύ της αγοράς, που είναι δημόσιος χώρος και του ναού, ο οποίος συνήθως είναι εκτός του άστεως ή σε εντελώς διακριτό σημείο αυτού.

Ακόμη περισσότερο η πόλις και τα συνδηλούμενά της είναι υπόθεση που απασχολεί πρώτα τους ποιητές και ακολούθως τους ιστορικούς. Οι φιλόσοφοι στοχάζονται λιγότερο περί αυτής ή λειτουργούν συμπληρωματικά στις διατυπώσεις των ποιητών και στις παρατηρήσεις των ιστορικών.

3. Χωρίς να υπάρχει διάσταση μεταξύ πόλεως και άστεως ο Ηρόδοτος παρέχει σαφείς πληροφορίες για την ταύτιση της πόλεως με τους πολίτες, χωρίς μάλιστα να ενδιαφέρει η τύχη του άστεως. Το περιστατικό είναι πασίγνωστο αλλά η συγκεκριμένη στιγμή του δεν έχει προσεχθεί όσο αξίζει. Όλοι γνωρίζουν το «πάταξον μεν, άκουσον δε» του Θεμιστοκλή προς τον Κορίνθιο ναύαρχο, ελάχιστοι όμως θυμούνται το ουσιαστικό επιχείρημα του Αθηναίου προς τους Πελοποννήσιους ότι η πόλις του είναι οι άνθρωποί της, και αυτοί βρίσκονται πάνω στα πλοία, έτοιμοι να αναχωρήσουν για τη Σικελία. Η απειλή είναι σαφής. Οι πολίτες, ως σώμα, πρόκειται να αποχωρήσουν και να ιδρύσουν νέα πόλη δημιουργώντας άστυ σε άλλον τόπο. Παρομοίως ο Ξενοφών διασώζει ότι δεινόν είναι να εμποδίζεται ο λαός να πράττει αυτό που αποφασίζει.
4. Περισσότερο, και πριν από τους ιστορικούς, είναι οι ποιητές, ο Ησίοδος και ιδίως ο Όμηρος, οι πρωτογραφείς που επισημαίνουν τη λειτουργία της διαδικασίας αυτής, που ο Καστοριάδης ορίζει ως κρίνειν και επιλέγειν.

5. Σε ό,τι αφορά τον αντίποδα της πόλεως και άρα της κοινωνίας ο Όμηρος είναι σαφής και αποκαλυπτικός στο επεισόδιο του Οδυσσέα με τον Κύκλωπα Πολύφημο. Οι κύκλωπες είναι υπερφίαλοι δηλαδή εγωιστές που δεν ακούν τίποτα και κανένα, ενώ είναι αθέμιστοι, δηλαδή δεν διαθέτουν νόμους και θεσμούς. Δεν έχουν αγροτική παραγωγή, ούτε επίσης βουληφόρο αγορά, δηλαδή αγνοούν την συνέλευση των πολιτών, εντός της οποίας σε συνθήκες ισηγορίας και ισονομίας, λαμβάνονται οι αποφάσεις.

Δεν συναναστρέφονται μεταξύ τους, δεν νοιάζονται ο ένας για τον άλλον, παρά μόνο για την γυναίκα και τα παιδιά τους. Οι κύκλωπες δηλαδή είναι είδος πολιτικού Ροβινσώνα Κρούσου. Επιπλέον το ένα μάτι που διαθέτουν τους εμποδίζει να έχουν περιμετρική όραση, ένας συμβολισμός για τον ελαττωματικό τρόπο που αντιλαμβάνονται την πραγματικότητα. Είναι τέρατα όχι μόνο διότι ο σωματότυπός τους υπερβαίνει το μέτρον αλλά κυρίως διότι δεν έχουν κοινωνία πολιτών, δεν έχουν τόπο να συγκεντρώνονται, να συζητούν και να αποφασίζουν για τις κοινές υποθέσεις. Οι κύκλωπες είναι τέρατα γιατί δεν διαθέτουν πόλιν καθώς δεν συγκροτούν δήμον.

6. Άρα η πολιτική είναι η υπόθεση που αφορά σοβαρά σε όλους, ώστε η αντιμετώπισή της να είναι έργο όλων. Αφού καταστεί αντικείμενο της προσοχής και της λογικής επεξεργασίας η πολιτική θα σημαίνει επίσης και την τεχνική διαδικασία που ακολουθήθηκε για να αντιμετωπιστεί η υπόθεση.