Περί πολιτικής III (Η πολιτική εξουσία)

1. Η αρχαία ρήση «αρχή άνδρα δείκνυσι» παρέμεινε στη διαχρονική επικαιρότητα διατηρώντας τη σημασία της, επειδή τη διέκριναν και την προέβαλαν οι καλύτεροι μαθητές της αρχαίας σκέψης, δηλαδή οι Λατίνοι και ακολούθως οι Αγγλοσάξονες.

Όπως κάθε επιγραμματική φράση είναι πολύσημη με τρόπο ώστε οι διαφορετικές πολιτικές κοινωνίες που διαμορφώνονται στο πέρασμα του χρόνου να αναγνωρίσουν σ’ αυτή μέρος της δικής τους πραγματικότητας. Η ειλικρίνεια του πολιτικού, το έντιμο των προθέσεών του, η απόσταση των πράξεών του από τις διακηρυγμένες θέσεις του, η γνώση των προβλημάτων και η επίγνωση των επιρροών που ασκεί το στενό περιβάλλον του είναι μερικά μόνο από τα θέματα που περιλαμβάνονται στα συνδηλούμενα της εν λόγω φράσης.

2. Η εξουσία που ασκεί ο πολιτικός είναι διαφορετική από αυτή που ασκεί ο γονέας επί του τέκνου του, ο δάσκαλος επί του μαθητή του, ο προϊστάμενος επί του υφισταμένου, ο εργοδότης επί του εργαζομένου. Όλες οι ανωτέρω εξουσίες είναι, σε σχέση προς την πολιτική εξουσία, επιμέρους και αντικείμενα ρυθμιστέα από αυτήν. Εξ άλλου η πολιτική εξουσία διευθετεί και τοποθετεί τις επιμέρους εξουσίες, οι οποίες υπάρχουν ως θεσμοθετημένα δημιουργήματά της. Εν όψει της διαπίστωσης αυτής καθίσταται σαφές ότι η πολιτική εξουσία χαρακτηρίζεται από το συνολικό και γενικό χαρακτήρα της σε αντίθεση προς τον μερικό χαρακτήρα των άλλων εξουσιών που η ίδια άλλωστε κρίνει την έκταση της θεσμοθέτησής τους.

Ο γενικός χαρακτήρας της πολιτικής εξουσίας εκτείνεται, τόσο, στο χώρο άσκησης όσο και, στον αντίστοιχο των ενδιαφερόντων της.

3. Η διαμόρφωση της πολιτικής εξουσίας ακολούθησε διαφορετικούς δρόμους, όπως άλλωστε πιστοποιεί η ιστορική εξέλιξη των διαφόρων πολιτειών και κρατών.

Η πρώιμη ταύτιση της εξουσίας με τη θρησκεία, σε άλλες κοινωνίες αποδυνάμωσε σταδιακά τη θεοκρατική αντίληψη, σε άλλες όμως διαμόρφωσε θεοκρατικές εξουσίες, οι οποίες επιβιώνουν στο πέρασμα του καιρού και σε ορισμένες περιπτώσεις ενισχύονται. Ωστόσο αντικείμενο του σημειώματος είναι η πολιτική εξουσία, η οποία δομείται σε κοσμικά στοιχεία και αντιλήψεις. Η εξουσία που βασίζεται σε λογικές αντιλήψεις δομείται είτε ως μονοπρόσωπη είτε ως πολυπρόσωπη, αν και σήμερα οι αποφασιστικές μονοπρόσωπες εξουσίες έχουν σχεδόν εξαφανισθεί καθώς αυτό το χαρακτηριστικό αντιστοιχεί σε δικτατορίες, με εφήμερη διάρκεια.

4. Η πολυπρόσωπη εξουσία γίνεται αντιληπτή συνήθως ως πολυφωνική, αν και το στοιχεία της πολυφωνίας από μόνο του δεν είναι αρκετό, για να χαρακτηρίσει την εξουσία ως δημοκρατική. Κλασικό παράδειγμα πολυφωνικής εξουσίας χωρίς δημοκρατικά στοιχεία είναι η φεουδαρχική κοινωνία στην οποία οι τοπικοί φεουδάρχες διαμόρφωναν ένα μωσαϊκό θελήσεων και πρακτικών. Υπό την εκδοχή αυτή η φεουδαρχική κοινωνία είναι πολυφωνική όχι όμως δημοκρατική. Στη δημοκρατικά οργανωμένη εξουσία απουσιάζει ο εξουσιαστής. Κυριαρχεί ο εντολοδόχος ο οποίος παραμένει αποδεκτός εφ’ όσον επιτύχει να ανανεώσει τη λαϊκή εντολή. Αντιθέτως από την πρώτη και αρχική εντύπωση ότι η δημοκρατία αμβλύνει τους περιορισμούς, που επιβάλλει ο αυταρχικός μονάρχης, αυτή διευρύνει τις δυνατότητες της εξουσίας. Αρκεί η υπενθύμιση της Αθηναϊκής δημοκρατίας για να κατανοηθεί η διεύρυνση αυτή. Οι πλούσιοι Αθηναίοι χορηγούσαν θεατρικές παραστάσεις, ακόμα και πολεμικά σκάφη για το στόλο της θαλασσοκράτειρας. Οι πρακτικές αυτές υιοθετήθηκαν και επανελήφθησαν ακόμα και από επαναστατικά καθεστώτα, τα οποία στο όνομα της δημοκρατίας ή του σοσιαλισμού αρχικά εξήγγειλαν τον περιορισμό ή τον εξορθολογισμό της εξουσίας. Η επανάληψη αυτή οδήγησε αρκετούς μεταγενέστερους διανοητές να εκτιμήσουν ότι οι τσάροι δεν ετόλμησαν να χρησιμοποιήσουν της μεθόδους των μπολσεβίκων.

Η πορεία ενίσχυσης της εξουσίας και των μεθόδων της περιγράφηκε ως απότοκο της ανθρώπινης φύσης. Η εξήγηση αυτή ακολούθως τέμνεται και διακρίνεται σε δύο εκδοχές, την ψυχολογική και την φυσική, όπως τουλάχιστον κατανοούν το ζήτημα ο Φρόυντ και ο Αριστοτέλης.

5. Σε κάθε περίπτωση οι ανωτέρω εκδοχές παρέχουν δύο σταθερές έννοιες, οι οποίες δεν είναι κατ’ ανάγκην και διαρκώς συγκρουσιακές. Σύμφωνα με την πρώτη ο άνθρωπος φοβάται την ελευθερία, η οποία τον προτρέπει να κρίνει και να επιλέξει τις δικές του αρχές που θα διαμορφώσουν τη συμπεριφορά του.

Άρα, σύμφωνα με την εν λόγω άποψη η εξουσία είναι το αποτέλεσμα του δέους που νοιώθει ο άνθρωπος έναντι της ίδιας της ελευθερίας του.

Η άλλη άποψη θεωρεί ότι η εξουσία είναι προϊόν της φυσικής εξέλιξης, όπως το έθεσε ο Αριστοτέλης και υιοθέτησε η συντριπτική πλειοψηφία των Αγγλοσαξόνων στοχαστών προεξάρχοντος του Λοκ. Η παρέκκλιση από την άποψη αυτή ξεκινά από το Ρωμαίο Κικέρωνα και υιοθετείται από στοχαστές όπως ο Χομπς. Η ιδιαίτερη αυτή εκδοχή δεν αρνείται ότι ο άνθρωπος είναι ον πολιτικό. Φρονεί όμως ότι η εξουσία δημιουργείται για να προστατεύει τον άνθρωπο από την επιθετικότητα του συνανθρώπου. Πρόκειται για την αντίληψη Homo Homini Lupus, δηλαδή ο άνθρωπος για τον άνθρωπο λύκος. Έτσι οι άνθρωποι συναινούν –σιωπηρά- να εκχωρήσουν τη συνολική δύναμη τους στο Leviathan, ήτοι στην κρατική εξουσία.

6. Ήδη στο κοινωνικό συμβόλαιο ο Ζ.Ζ. Ρουσσώ περιγράφει τον άνθρωπο ως ον με βραχύ βίο και μετρημένες χαρές, ενώ η εξουσία είναι δυνατή και κατ’ αρχάς μεγενθύνεται απεριόριστα. Η ανθρώπινη επιθυμία για άσκηση της εξουσίας και απόλαυση των ωφελημάτων, πρέπει να υποχωρεί ενώπιον της δημοκρατικά οργανωμένης πολιτείας, η οποία διαθέτει μεν εξουσία, αυτή όμως ασκείται ή πρέπει να ασκείται δημοκρατικά. Διαφορετικά η αυταρχικότητα, το μυστήριο και το θαύμα –οι τρεις δυνάμεις, που μπορούν σύμφωνα με τον Ντοστογέφσκι να υποδουλώσουν τον άνθρωπο- θα επικρατήσουν.